Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Iran”
Nội dung được xóa Nội dung được thêm vào
n clean up using AWB |
|||
Dòng 8:
| symbol_type = Quốc huy
<!-- maps ----------->| national_motto = <br />{{lang|fa|استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی}}<br />{{small|{{transl|fa|Esteqlāl, Āzādi, Jomhuri-ye Eslāmi}}}}
| national_anthem = <br />{{lang|fa|سرود ملی جمهوری اسلامی ایران}}<br />{{nowrap|{{transl|fa|Sorud-e Melli-ye Jomhuri-ye Eslāmi-ye Irān}}}}<br />{{nowrap|({{lang|vi|"[[Quốc ca Cộng hòa Hồi giáo Iran]]"}})}}<br />[[
| image_map = Iran (orthographic projection).svg
| capital = [[Tehran]]
Dòng 16:
| regional_languages = {{Collapsible list
| titlestyle = background:transparent;text-align:left;font-weight:normal;font-size:100%;
| title = Danh sách ngôn ngữ | 53% [[Tiếng Ba Tư]] | 18% [[Azerbaijani language|Azerbaijani]] và các [[Ngữ hệ Turk|phương ngữ Turk]] khác {{midsize|(gồm [[Tiếng Qashqai|Qashqai]], [[Tiếng Turkmen|Turkmen]])}} | 10% [[Tiếng Kurd]] | 7% [[Tiếng Gilak]] và [[tiếng Mazanderan|Mazanderan]] | 6% [[Tiếng Luri]] | 2% [[Tiếng Baloch]] | 2% [[Tiếng Ả Rập]] | 2% ngôn ngữ khác {{midsize|(gồm [[Tiếng Armenia|Armenia]], [[Assyrian Neo-Aramaic|Assyrian]], [[Tiếng Gruzia|Gruzia]], [[Tiếng Lak|Lak]], [[Tiếng Semnan|Semnan]], [[Talysh language|Talysh]], [[Tiếng Tat (Iran)|Tat]])}}<ref name="worldfactbook">{{
| ethnic_groups = {{Collapsible list
| titlestyle = background:transparent;text-align:left;font-weight:normal;font-size:100%;
Dòng 22:
| religion = {{small|Quốc giáo:}}<br />[[Hồi giáo]] {{midsize|([[Twelver|Twelver Shia]])}}<br />{{small|Các tôn giáo thiểu số được công nhận:}}<br />[[Hồi giáo]] {{midsize|([[Hanafi]], [[Shafi'i]], [[Maliki]], [[Hanbali]], [[Zaidiyyah|Zaydi]])}},<br />[[Kitô giáo]] {{midsize|([[Giáo hội Tông truyền Armenia|Armenia]], [[Giáo hội Phương Đông Assyria|Assyria]], [[Giáo hội Công giáo Chaldea|Chaldea]])}},<br />[[Do Thái giáo]],<br />[[Hỏa giáo]]
<!-- government ----------->| demonym = Người Iran,<br />người Ba Tư (''trong lịch sử'')
| government_type = {{small|''de jure'':}}<br />[[Cộng hòa Hồi giáo#Iran|Cộng hòa Hồi giáo]] [[tổng thống chế]] [[Nhà nước đơn nhất|đơn nhất]] theo Tư tưởng [[Ruhollah Khomeini|Khomeini]]<br />{{small|''de facto'':}}<br />[[Cộng hòa]] [[Tổng thống chế|tổng thống]] [[chuyên chế]]-[[thần quyền]] [[nhà nước đơn nhất|đơn nhất]]<ref>{{
| leader_title1 = [[Lãnh tụ Tối cao Iran|Lãnh tụ Tối cao]]
| leader_name1 = {{nowrap|[[Ali Khamenei]]}}
Dòng 34:
| leader_name5 = [[Ebrahim Raisi]]
| lower_house = [[Quốc hội Iran|Hội đồng Tư vấn Hồi giáo]]
| upper_house = Hội đồng Lợi ích Quốc gia]<ref>{{
| sovereignty_type = Lịch sử thành lập
| established_event1 = [[Người Media|Đế quốc Media]]
Dòng 60:
| area_sq_mi = 636.372 <!--Do not remove per [[Wikipedia:Manual of Style/Dates and Numbers]]-->
| percent_water = 7,07
| population_estimate = 82.531.700<ref name="amar.org.ir">{{
| population_estimate_year = 2018
| population_estimate_rank = 18
Dòng 66:
| population_density_sq_mi = 124 <!--Do not remove per [[Wikipedia:Manual of Style/Dates and Numbers]]-->
| population_density_rank = 162 <!--Wiki source[?]-->
| GDP_PPP = $1,540 nghìn tỷ<ref name="imf.org">{{
| GDP_PPP_year = 2019
| GDP_PPP_rank = 18
Dòng 77:
| Gini_year = 2016
| Gini_change = {{increase}}<!--increase/decrease/steady-->
| Gini_ref = <ref name="Data.worldbank.org">{{
| Gini_rank =
| HDI = 0,798 <!--number only-->
| HDI_year = 2017<!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year-->
| HDI_change = increase<!--increase/decrease/steady-->
| HDI_ref = <ref name="HDI">{{
| HDI_rank = 60
| currency = [[Rial Iran|Rial]] (ریال)
Dòng 95:
| iso3166code = IR
| cctld = {{unbulleted list |[[.ir]] |[[.ir|ایران.]]}}
| englishmotto = ("Độc lập, tự do, Cộng hòa Hồi giáo") <br /> {{small|(''[[de facto]]'')}}<ref name="Temperman2010">{{
| quote=The official motto of Iran is ''[[Takbir]]'' ("God is the Greatest" or "God is Great"). Transliteration ''Allahu Akbar''. As referred to in art. 18 of the constitution of Iran (1979). The ''[[de facto]]'' motto however is: "Independence, freedom, the Islamic Republic."}}</ref>
| official_religion =
Dòng 142:
Tháng 12 năm 2019, một loạt các cuộc biểu tình dân sự xảy ra ở nhiều thành phố trên khắp Iran, nhưng sau đó đã mở rộng để phản đối [[Chính phủ Cộng hòa Hồi giáo Iran|chế độ hiện tại ở Iran]] và [[Lãnh tụ Tối cao Iran|Lãnh đạo tối cao]] [[Ali Khamenei]].<ref name="auto1">{{Chú thích web|url=https://iranintl.com/%D8%A7%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86/%DA%AF%D8%B3%D8%AA%D8%B1%D8%B4-%D8%A7%D8%B9%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%B6%E2%80%8C%D9%87%D8%A7-%D8%A8%D9%87-%D8%A7%D9%81%D8%B2%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%D9%82%DB%8C%D9%85%D8%AA-%D8%A8%D9%86%D8%B2%DB%8C%D9%86-%DB%8C%DA%A9-%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B1%D8%B6-%D8%AF%D8%B1-%D8%B3%DB%8C%D8%B1%D8%AC%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%A7-%D8%B4%D9%84%DB%8C%DA%A9-%D9%85%D8%A7%D9%85%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86-%DA%A9%D8%B4%D8%AA%D9%87-%D8%B4%D8%AF|title=گسترش اعتراضها به افزایش قیمت بنزین: یک معترض در سیرجان با شلیک ماموران کشته شد|ngày=ngày 15 tháng 11 năm 2019|website=[[Iran International]]|ngôn ngữ=fa|ngày truy cập=ngày 16 tháng 11 năm 2019}}</ref><ref name=":0">{{Chú thích báo|url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-50444429|title=Protests erupt over Iran petrol rationing|date=ngày 16 tháng 11 năm 2019|accessdate =ngày 16 tháng 11 năm 2019|language=en-GB}}</ref> Các cuộc biểu tình bắt đầu vào tối ngày 15 tháng 11 và trong vòng vài giờ đã lan đến 21 thành phố khi các video về cuộc biểu tình bắt đầu lan truyền trên mạng.<ref>{{Chú thích web|url=https://www.haaretz.com/middle-east-news/iran/amnesty-international-over-100-killed-in-21-cities-in-iran-protests-1.8153333|title=Amnesty International: Over 100 Killed in 21 Cities in Iran Protests|nhà xuất bản=Haaretz}}</ref><ref name="veconomist1">{{Chú thích báo|url=https://www.economist.com/middle-east-and-africa/2019/11/17/hikes-in-the-cost-of-petrol-are-fuelling-unrest-in-iran|title=Hikes in the cost of petrol are fuelling unrest in Iran|last=|date=ngày 17 tháng 11 năm 2019|work=[[The Economist]]}}</ref><ref>{{Chú thích web|url=https://www.radiofarda.com/a/iran-protests-fuel-price-hike/30274328.html|title=افزایش قیمت بنزین؛ شهرهای مختلف ایران صحنه اعتراضات شد|website=رادیو فردا}}</ref> Hình ảnh về các cuộc biểu tình bạo lực đã được chia sẻ trên internet với các cuộc biểu tình đạt đến cấp độ quốc tế.<ref>{{Chú thích báo|url=https://www.nytimes.com/2019/11/19/world/middleeast/iran-protests.html|title=Iran's 'Iron Fist': Rights Group Says More Than 100 Protesters Are Dead|last=Fassihi|first=Farnaz|date = ngày 19 tháng 11 năm 2019 |work=The New York Times|accessdate = ngày 21 tháng 11 năm 2019 |language=en-US|issn=0362-4331}}</ref>. Để ngăn chặn việc chia sẻ thông tin liên quan đến các cuộc biểu tình và cái chết của hàng trăm người biểu tình trên các nền tảng truyền thông xã hội, chính phủ đã chặn Internet trên toàn quốc, dẫn đến mất hoàn toàn kết nối Internet gần như toàn bộ khoảng sáu ngày.<ref>{{chú thích web | url = https://netblocks.org/reports/internet-disrupted-in-iran-amid-fuel-protests-in-multiple-cities-pA25L18b | tiêu đề = Internet disrupted in Iran amid fuel protests in multiple cities - NetBlocks | author = | ngày = | ngày truy cập = 7 tháng 12 năm 2019 | nơi xuất bản = NetBlocks | ngôn ngữ = }}</ref><ref>{{Chú thích web|url=https://twitter.com/netblocks/status/1198215946286055424|title=Confirmed: Internet access is being restored in #Iran after a weeklong internet shutdown amid widespread protests; real-time network data show national connectivity now up to 64% of normal levels as of shutdown hour 163 #IranProtests #Internet4Iran https://netblocks.org/reports/internet-restored-in-iran-after-protest-shutdown-dAmqddA9 …pic.twitter.com/eimWEIEmrI|tác giả=NetBlocks.org|ngày=2019-11-23|website=@netblocks|ngôn ngữ=en|ngày truy cập=2019-11-24}}</ref> Dựa trên tường thuật của Tổ chức Ân xá Quốc tế và [[Đài Phát thanh Farda|Đài phát thanh Farda]], loạt cuộc biểu tình này có thể là bạo lực và nghiêm trọng nhất kể từ [[Cách mạng Hồi giáo|Cách mạng Iran]] năm 1979.<ref>{{Chú thích web|url=https://www.amnesty.org/en/latest/news/2019/11/iran-more-than-100-protesters-believed-to-be-killed-as-top-officials-give-green-light-to-crush-protests/|title=Iranian security forces are using lethal force to crush protests|website=www.amnesty.org|ngôn ngữ=en|ngày truy cập=2019-11-21}}</ref>
Chính phủ đã giết hại khoảng 1.500 công dân Iran tham gia cuộc biểu tình <ref>{{
<ref>{{
Thành phố Piranshahr là nền văn minh lâu đời nhất của Iran với lịch sử 8000 năm.<ref>https://persiadigest.com/Piranshahrs-8000-year-old-artifacts-unearthed</ref><ref>https://nation.com.pk/08-Jan-2019/8-000-years-old-artifacts-unearthed-in-iran</ref><ref>https://pk.shafaqna.com/EN/AL/15972</ref><ref>https://newspakistan.tv/8000-years-old-artifacts-unearthed-in-iran/</ref>
Dòng 161:
| caption2 = [[Hassan Rouhani]]<br /><small>[[Tổng thống Iran|Tổng thống]]<br />từ năm 2013</small>
|width=}}
Hệ thống chính trị nước [[Cộng hòa]] Hồi giáo dựa trên [[Hiến pháp]] năm 1979 được gọi là "''Qanun-e Asasi''" ("Luật pháp cơ bản"). Hệ thống gồm nhiều kết nối phức tạp giữa các cơ quan chính phủ, đa số lãnh đạo đều do chỉ định. Chế độ ở Iran là chế độ phi dân chủ <ref>{{
[[Lãnh tụ tối cao Iran]] chịu trách nhiệm [[Bảo vệ những người làm luật (học thuyết)|phác họa và giám sát]] "các chính sách chung của Nhà nước Cộng hòa Hồi giáo Iran". Lãnh tụ tối cao là ''Tổng tư lệnh'' các lực lượng vũ trang, kiểm soát tình báo quân đội và các hoạt động an ninh; và có độc quyền tuyên chiến. Các lãnh đạo tư pháp, mạng lưới phát thanh, truyền hình trong nước, chỉ huy cảnh sát và các lực lượng quân đội cùng sáu trong số mười hai thành viên [[Hội đồng bảo vệ Cách mạng]] được Lãnh tụ tối cao chỉ định. [[Hội đồng Chuyên gia]] bầu và bãi nhiệm Lãnh tụ tối cao dựa trên cơ sở đánh giá và sự quý trọng của nhân dân.<ref name="loc">{{Chú thích web|url=http://countrystudies.us/iran/81.htm|tiêu đề="Iran - The Constitution"| first=Library of Congress|last=Federal Research Division|ngày truy cập=14 tháng 4 năm 2006}}</ref> Hội đồng chuyên gia chịu trách nhiệm giám sát Lãnh tụ tối cao thi hành các trách nhiệm theo pháp luật.
Dòng 217:
[[Tập tin:Aerial View of Tehran 26.11.2008 04-35-03.JPG|thế=|nhỏ|200x200px|[[Tehran]] là trung tâm kinh tế của Iran, nắm giữ 45% các ngành công nghiệp của đất nước.]]
Kinh tế Iran là sự hoà trộn giữa [[tập trung hoá kế hoạch]], [[quyền sở hữu nhà nước]] với các công ty [[dầu mỏ]] và các doanh nghiệp lớn, [[nông nghiệp]] làng xã, và các công ty [[thương mại]], dịch vụ tư nhân nhỏ. Tính đến năm 2016, tổng sản phẩm nội địa của Iran đạt 412.304 USD (đứng thứ 27 thế giới, đứng thứ 8 châu Á và đứng thứ 2 [[Trung Đông]] sau [[Ả Rập Xê Út]]). Iran được Ngân hàng Thế giới xếp hạng là nền kinh tế có thu nhập trung bình cao <ref>{{
Ngân hàng Trung ương của nước Cộng hòa Hồi giáo Iran chịu trách nhiệm cho việc phát triển và duy trì đồng Rial Iran, đồng tiền chính thức của đất nước. Chính phủ không công nhận các công đoàn khác ngoài các hội đồng lao động Hồi giáo, vốn phải được sự chấp thuận của chủ lao động và các dịch vụ an ninh. Mức lương tối thiểu trong tháng 6 năm 2013 là 487 triệu rial một tháng ($ 134) <ref name=irannum>{{
Chính quyền hiện tại tiếp tục theo đuổi các kế hoạch cải cách thị trường của chính phủ tiền nhiệm và đã thông báo rằng họ sẽ thay đổi nền kinh tế dựa nhiều vào dầu mỏ của Iran. Chính quyền đang tìm cách thực hiện mục tiêu trên thông qua việc [[đầu tư]] các khoản lợi nhuận vào các lĩnh vực như [[sản xuất]] [[ô tô]], công nghiệp [[hàng không vũ trụ]], hàng [[electron|điện tử]] tiêu dùng, [[hoá dầu]] và [[công nghệ hạt nhân]]. Iran cũng hy vọng thu hút được hàng tỷ dollar [[đầu tư nước ngoài]] bằng cách tạo ra một môi trường đầu tư dễ chịu hơn, như giảm các quy định hạn chế và thuế nhập khẩu, thiết lập các vùng thương mại tự do như [[Chabahar]] và đảo [[Kish]]. Nước Iran hiện đại có một [[tầng lớp trung lưu]] mạnh và một nền kinh tế tăng trường nhưng vẫn tiếp tục phải đương đầu với tình trạng [[lạm phát]] và [[thất nghiệp]] ở mức cao.
Dòng 229:
Các đối tác thương mại chính của Iran là [[Pháp]], [[Đức]], [[Ý]], [[Nga]], [[Trung Quốc]], [[Nhật Bản]] và [[Hàn Quốc]]. Từ cuối thập kỷ 1990, Iran đã tăng cường hợp tác kinh tế với các nước đang phát triển khác như [[Syria]], [[Ấn Độ]], [[Cuba]], [[Venezuela]] và [[Cộng hòa Nam Phi|Nam Phi]]. Iran hiện đang mở rộng quan hệ thương mại với [[Thổ Nhĩ Kỳ]] và [[Pakistan]] và cùng có chung mục đích thiết lập một thị trường kinh tế duy nhất ở Tây và [[Trung Á]] với các đối tác.
Các biện pháp trừng phạt kinh tế đối với Iran, như lệnh cấm vận đối với dầu thô của Iran, đã ảnh hưởng đến nền kinh tế nước này. Những biện pháp trừng phạt này đã dẫn đến sự sụt giảm mạnh về giá trị của đồng rial và tính đến tháng 4 năm 2013, một đô la Mỹ trị giá 36.000 rial, so với 16.000 vào đầu năm 2012 <ref name=everend>{{
{{clear}}
Dòng 268:
Trong cuốn sách, ''New Food of Life'' của mình, Najmieh Batmanglij đã viết rằng ''"[[Ẩm thực Iran|thức ăn ở Iran]] có nhiều điểm chung với văn hoá ẩm thực vùng [[Trung Đông]], nhưng thường được coi là tinh vi và sáng tạo nhất trong số đó, nhiều màu sắc và phức tạp như một [[tấm thảm Ba Tư]]."''
Ngành dệt thảm của Iran có nguồn gốc từ thời đại đồ đồng, và là một trong những biểu hiện nổi bật nhất của nghệ thuật Iran. Iran là nhà sản xuất và xuất khẩu thảm thủ công lớn nhất thế giới, sản xuất 3/4 tổng sản lượng thảm của thế giới và chiếm 30% thị phần xuất khẩu của thế giới <ref name="Goswami2009">{{
==Xem thêm==
| |||