Văn minh Maya

Nền văn minh cổ ở Trung Bộ châu Mỹ

Văn minh Maya (/ˈmaɪə/) là một nền văn minh Trung bộ Châu Mỹ của người Maya, nổi bật với hệ chữ tượng hình ký âm—hệ chữ viết tinh vi bậc nhất ở Châu Mỹ thời tiền Columbus—cũng như nghệ thuật, kiến ​​trúc, toán học, lịch, và thuật chiêm tinh rất phát triển. Văn minh Maya phân bố trong khu vực phía đông nam Mexico, toàn bộ Guatemala và Belize, phía tây của Honduras và El Salvador ngày nay. Khu vực này bao gồm các vùng trũng phía bắc tạo nên Bán đảo Yucatán và vùng cao nguyên Sierra Madre, chạy từ bang Chiapas thuộc Mexico, qua miền nam Guatemala tới tận El Salvador, và vùng trũng phía nam của đồng bằng cận duyên Thái Bình Dương. Thuật ngữ "Maya" là một thuật ngữ tập thể hiện đại dùng để chỉ các dân tộc trong khu vực. Tuy nhiên, thuật ngữ này không được sử dụng bởi người bản địa vì họ chưa bao giờ thống nhất được về mặt chính trị hay lãnh thổ.[1]

El Castillo, tại Chichen Itza
Phù điêu trên rầm đỡ 26 từ Yaxchilan

Thời kỳ Cổ xưa, trước năm 2000 TCN, con người bắt đầu phát triển nông nghiệp và xây dựng những làng mạc đầu tiên. Thời kỳ Tiền cổ điển (khoảng năm 2000 TCN đến 250 CN) các xã hội phức tạp bắt đầu nở rộ ở vùng Maya, và họ bắt đầu trồng các loài cây lương thực bao gồm ngô, đậu, bí và ớt. Các đô thị Maya đầu tiên phát triển vào khoảng năm 750 TCN và đến năm 500 TCN, những đô thị này đã sở hữu kiến ​​trúc hoành tráng, bao gồm những ngôi đền lớn với mặt tiền làm từ vữa rất công phu. Chữ viết tượng hình đã được sử dụng tại vùng Maya vào thế kỷ thứ 3 TCN. Vào cuối thời Tiền cổ điển, một số đô thị lớn phát triển ở lưu vực Petén và thành bang Kaminaljuyu nổi lên ở vùng cao nguyên Guatemala. Bắt đầu từ khoảng năm 250 CN, thời kỳ Cổ điển bắt đầu khi người Maya dựng các tượng đài có chứa các phù điêu của bộ lịch Đếm Dài. Mạng lưới giao thương giữa nhiều thành bang Maya trong thời kỳ này trở nên phức tạp hơn bao giờ hết. Ở các vùng trũng Maya, hai kình địch lớn, thành bang Tikal và Calakmul, trở nên hùng mạnh. Thành bang Teotihuacan ở Mexico trong thời kỳ này có cung cầu ảnh hưởng vươn đến tận các thành bang tại vùng Maya. Vào thế kỷ thứ 9, một sự sụp đổ chính trị quy mô lớn xảy ra ở trung tâm Maya, dẫn đến nhiều cuộc nội chiến, các thành phố bị bỏ hoang và dân cư di chuyển lên phía bắc. Thời kỳ Hậu cổ điển đánh dấu ​​sự trỗi dậy của thành Chichen Itza phía bắc và sự bành trướng của vương quốc Kʼicheʼ hung hăng ở Cao nguyên Guatemala. Vào thế kỷ 16, Đế quốc Tây Ban Nha tiến vào vùng Trung Bộ châu Mỹ và các chiến dịch xâm lược của quân Tây Ban Nha sau đó đã làm lụi tàn các thành bang Maya. Nojpetén là đô thị Maya cuối cùng, sụp đổ năm 1697.

Vua Maya thời Cổ điển được dân coi là người trung gian giữa cõi phàm trần và cõi siêu nhiên. Vương quyền theo chế độ phụ hệ, cha truyền con nối. Một vị thái tử được kỳ vọng sẽ là một nhà lãnh đạo chiến tranh thành công. Chính trị Maya bị chi phối bởi một hệ thống bảo trợ khép kín, mặc dù cấu trúc chính trị chính xác của mỗi thành bang hay vương quốc khác nhau đáng kể. Đến cuối thời Cổ điển, tầng lớp quý tộc lớn lên, dẫn đến việc quyền lực của vua linh thiêng một phần bị giảm bớt. Nền văn minh Maya sản xuất nhiều tác phẩm nghệ thuật rất tinh vi bằng cách pha lẫn cả vật liệu dễ hư hỏng và bên lâu, bao gồm gỗ, ngọc bích, đá vỏ chai, gốm sứ, tượng đài đá điêu khắc, vữa, và tranh tường.

Các đô thị Maya có xu hướng mở rộng một cách không có tổ chức, và trung tâm của chúng thường chứa các công trình nghi lễ và hành chính, bao quanh bởi một khu dân cư. Các phần khác nhau của một thành phố thường sẽ được liên kết bởi các sakbej (đường trắng, lát bởi người Maya). Các kiến trúc chính của thành phố bao gồm cung điện, đền thờ kim tự tháp, sân bóng nghi lễ và các cấu trúc được căn chỉnh để chiêm tinh. Giới tinh hoa Maya biết đọc biết viết và phát triển một hệ thống chữ viết phức tạp, tiên tiến nhất ở châu Mỹ thời tiền Columbus. Người Maya biết chép lại lịch sử và kiến ​​thức nghi thức của họ lên các cuốn sách (chỉ còn ba quyển không tranh cãi còn sót lại, phần còn lại đã bị quân Tây Ban Nha thiêu đốt). Ngoài ra còn có rất nhiều ví dụ tuyệt vời về văn bản Maya được tìm thấy trên các tấm bia đá và đồ gốm sứ. Người Maya đã phát triển một loạt các lịch nghi lễ đan xen rất phức tạp và áp dụng toán học bao gồm một trong những trường hợp sớm nhất về con số 0 trên thế giới. Là một phần tôn giáo, người Maya có tập tục hiến tế người.

Trung Bộ châu MỹSửa đổi

Bài chi tiết: Trung Bộ châu Mỹ
 
Khu vực Maya năm trong Trung Bộ châu Mỹ

Văn minh Maya phát triển trong khu vực văn hóa Trung Bộ châu Mỹ (Mesoamerica), một lãnh thổ trải dài từ phía bắc Mexico xuống phía nam Trung Mỹ.[2] Trung Bộ châu Mỹ là một trong sáu cái nôi văn minh nhân loại.[3] Khu vực này là nơi phát triển văn hóa phong phú nhất bao gồm nhiều xã hội phức tạp, nông nghiệp, thành phố, kiến ​​trúc hoành tráng, chữ viết và hệ thống lịch.[4] Các đặc điểm chung của văn hóa Trung Bộ châu Mỹ bao gồm kiến ​​thức thiên văn, phong tục hiến tế người, và một vũ trụ quan chia làm bốn góc theo bốn hướng chính (Đông-Tây-Nam-Bắc), mỗi góc tương ứng với một đặc tính và niềm tin vào ba thế giới, cõi thiên đường, trái đất và thế giới ngầm.[5]

Vào năm 6000 TCN, những cư dân đầu tiên của Trung Bộ châu Mỹ đã thử nghiệm thuần hóa thực vật, một quá trình cuối cùng dẫn đến việc thành lập các xã hội nông nghiệp định cư.[6] Khí hậu đa dạng cho phép sử dụng nhiều các loại cây trồng có sẵn, nhưng ở đây đều trồng các loại cây trồng cơ bản là ngô, đậu và bí.[7] Tất cả các nền văn hóa Trung Bộ châu Mỹ đã từng sử dụng công nghệ thời đồ đá; Sau năm 1000 CN, bạc, vàng và đồng được luyện. Trung Bộ châu Mỹ thiếu súc vật thồ, không sử dụng bánh xe và sở hữu ít động vật thuần hóa; cách di chuyển chính là đi bộ hoặc đi xuồng.[8] Dân cư ở đây xem thế giới là thù địch và bị chi phối bởi các vị thần không thể đoán trước. Trò chơi bóng nghi thức được chơi rộng rãi ở đây.[9] Trung Bộ châu Mỹ rất đa dạng về mặt ngôn ngữ, với hầu hết các ngôn ngữ đó nằm trong một vài ngữ hệ- nổi bật là ngữ hệ Maya, ngữ hệ Oto-Mangue, ngữ hệ Mixe–Zoque và ngữ hệ Ute-Aztec; cũng có một số ngữ hệ nhỏ hơn và cô lập. Khu vực ngôn ngữ Trung Bộ châu Mỹ chia sẻ một số đặc điểm quan trọng, bao gồm nhiều từ mượn và sử dụng số đếm theo hệ nhị thập phân.[10]

Lãnh thổ của người Maya bao phủ một phần ba Trung Bộ,[11] và Maya luôn giao thoa với các nền văn minh lân cận bao gồm Olmec, Mixtec, Teotihuacan, Aztec và nhiều dân tộc khác.[12] Trong thời kỳ Cổ điển Sớm, các thành bang Maya như Tikal và Kaminaljuyu là trung tâm Maya trong một mạng lưới mở rộng ra ngoài khu vực Maya vào vùng cao nguyên trung Mexico.[13] Cùng lúc đó, có sự hiện diện mạnh mẽ của người Maya tại khu phức hợp Tetitla của thành Teotihuacan.[14] Hàng thế kỷ sau, trong thế kỷ thứ 9 CN, tranh tường tại Cacaxtla, một địa điểm khác ở vùng cao nguyên miền trung Mexico, được vẽ theo phong cách Maya.[15] Đây có thể là một nỗ lực để liên kết với khu vực Maya vẫn còn hùng mạnh sau sự sụp đổ của Teotihuacan gây ra sự phân mảnh chính trị ở Tây Nguyên Mexico,[16] hoặc nó thể hiện nguồn gốc Maya của cư dân nơi đây.[17] Thành bang Maya là Chichen Itza và thủ đô của đế quốc Toltec xa xôi là Tula có mối quan hệ đặc biệt gần gũi.[18]

Lịch sửSửa đổi

Niên biểu Maya[19]
Thời kỳ Đơn vị Thời gian
Cổ đại 8000–2000 TCN[20]
Tiền cổ điển Tiền cổ điển sớm 2000–1000 TCN
Tiền cổ điển giữa Tiền cổ điển giữa sớm 1000–600 TCN
Tiền cổ điển giữa muộn 600–350 TCN
Tiền cổ điển muộn Tiền cổ điển muộn sớm 350–1 TCN
Tiền cổ điển muộn muộn 1 TCN – 159 CN
Cuối tiền cổ điển 159–250 CN
Cổ điển Cổ điển sớm 250–550 CN
Cổ điển muộn 550–830 CN
Cuối cổ điển 830–950 CN
Hậu cổ điển Hậu cổ điển sớm 950–1200 CN
Hậu cổ điển muộn 1200–1539 CN
Thời kỳ Tiếp xúc 1511–1697 CN[21]

Tiền cổ điểnSửa đổi

 
 
Kaminaljuyu, ở vùng cao nguyên, và El Mirador, ở vùng đất thấp, là hai thành bang quan trọng thời kỳ Tiền cổ điển.

Người Maya phát triển nền văn minh đầu tiên của họ trong thời kỳ tiền cổ điển.[22] Các học giả vẫn đang tranh luận về khởi điểm của văn minh Maya. Di chỉ Maya tại Cuello (Belize hiện nay) có niên đại vào khoảng năm 2600 TCN theo phương pháp định tuổi bằng đồng vị cacbon.[23] Khu định cư được thành lập vào khoảng năm 1800 TCN ở vùng Soconusco ven bờ Thái Bình Dương và người Maya lúc này đã canh tác các loại cây trồng chủ yếu là ngô, đậu, bí và ớt.[24] Thời kỳ này được đặc trưng bởi các cộng đồng định canh và sự xuất hiện của đồ gốm và hình nhân làm từ đất sét chịu lửa.[25]

Một cuộc khảo sát Lidar tại địa điểm Aguada Fénix mới được phát hiện tại Tabasco, Mexico đã phát hiện ra các cấu trúc lớn được đề xuất là một địa điểm nghi lễ có niên đại trong khoảng 1000 đến 800 TCN. Báo cáo năm 2020 của cuộc khảo sát, trên tạp chí Nature, xác định nó có chức năng như một đài quan sát nghi lễ các ngày đông chí và hạ chí, và để tổ chức các lễ hội và tụ họp xã hội.[26]

Trong thời kỳ Tiền cổ điển giữa, những ngôi làng nhỏ bắt đầu phát triển thành các đô thị.[27] Nakbe ở vùng Petén của Guatemala là đô thị được phân tích sớm nhất ở vùng trũng Maya,[28] nơi các công trình lớn có niên đại vào khoảng năm 750 TCN.[27] Các vùng đất thấp phía bắc của Yucatán đã có người ở trong thời kỳ này.[29] Đến khoảng những năm 400 TCN, những vua Maya đầu tiên bắt đầu cho dựng các tấm bia.[30] Một hệ chữ viết đã được sử dụng ở Petén vào thế kỷ thứ 3 TCN.[31] Vào thời kỳ Tiền cổ điển muộn, thành bang El Mirador đã có diện tích 16 km2.[32] Mặc dù không lớn bằng, Tikal trở thành một thành bang quan trọng vào khoảng năm 350 TCN.[33]

Ở vùng cao nguyên, Kaminaljuyu nổi lên như một trung tâm chính trong thời kỳ Tiền cổ điển muộn.[34] Takalik Abaj và Chocolá là hai trong số những đô thị quan trọng nhất tại đồng bằng ven Thái Bình Dương,[35] và Komchen trở nên lớn mạnh ở phần phía bắc Yucatán.[36] Thời kỳ văn hóa Tiền cổ điển muộn kết thúc vào thế kỷ 1 CN và nhiều đô thị Maya vĩ đại trong thời kỳ này bị bỏ hoang; nguyên nhân của sự sụp đổ này vẫn còn là bí ẩn.[37]

Cổ điển (khoảng 250–900 CN)Sửa đổi

 
Bia đá D từ Quiriguá, khắc chân dung vị vua Kʼakʼ Tiliw Chan Yopaat[38]

Thời kỳ Cổ điển được định nghĩa chủ yếu là thời kỳ mà vùng đất thấp Maya bắt đầu dựng bia đá có khắc lịch Đếm Dài.[39] Thời kỳ này đánh dấu đỉnh cao của quá trình đô thị hóa, việc ghi chép lại các ghi khắc trên công trình và thể hiện sự phát triển đáng kể trong tư duy và nghệ thuật của người Maya, đặc biệt là ở các vùng đất thấp phía nam.[39] Bối cảnh chính trị thời Maya cổ điển được ví như thời Phục hưng Ý hay Hy Lạp cổ điển, với nhiều thành bang tham gia vào một mạng lưới quan hệ phức tạp, chia thành các liên minh và thù địch.[40] Các đô thị lớn nhất có dân số từ 50.000 đến 120.000.[41]

Trong thời kỳ Cổ điển sớm, các thành bang trên khắp khu vực Maya bị ảnh hưởng bởi thành Teotihuacan ở Thung lũng Mexico xa xôi.[42] Vào năm 378 CN, Teotihuacan can thiệp chính trị ở Tikal và các thành bang lân cận khác, phế truất vua của những nơi này và ủng hộ triều đại mới do Teotihuacan hậu thuẫn.[43] Sự can thiệp này được Siyaj Kʼakʼ ("Sinh ra từ lửa") thực hiện, người đã đến Tikal vào đầu năm 378. Vua của thành Tikal, Chak Tok Ichʼaak I, mất cùng ngày, ắt hẳn đây là một cuộc can thiệp quân sự.[44] Một năm sau, Siyaj Kʼakʼ đưa Yax Nuun Ahiin I lên ngôi.[45] Việc dựng lên triều đại mới đã dẫn đến thời kỳ hoàng kim của thành Tikal, thống lĩnh toàn bộ vùng đất thấp.[45]

Đối thủ lớn của Tikal là Calakmul, một thành bang hùng mạnh khác trong lưu vực Petén.[46] Tikal và Calakmul đều có hệ thống đồng minh và chư hầu; các thành bang nhỏ hơn tham gia vào một trong những liên minh này lấy được uy tín từ sự liên kết với các thành bang hàng đầu và duy trì mối quan hệ hòa bình với các thành viên khác trong cùng liên minh.[47] Tikal và Calakmul điều khiển các thành bang năm dưới đấu tranh lẫn nhau. Tại nhiều thời điểm khác nhau trong thời kỳ Cổ điển, một trong hai khối này sẽ giành được chiến thắng chiến lược trước đối thủ, dẫn đến các thời kỳ suy yếu tương ứng.[48]

 
Calakmul là một trong những đô thị quan trọng nhất thời Cổ điển.

Năm 629, Bʼalaj Chan Kʼawiil, con trai của vua Tikal Kʼinich Muwaan Jol II, được cử đi để lập thành tại Dos Pilas, ở vùng Petexbatún, dường như là một tiền đồn mới để mở rộng sức mạnh của Tikal ngoài tầm với của Calakmul.[49] Trong hai thập kỷ tiếp theo, ông chiến đấu trung thành cho anh trai tại Tikal. Năm 648, vua Yuknoom Chʼeen II của Calakmul bắt được Balaj Chan Kʼawiil. Yuknoom Chʼeen II sau đó đưa Balaj Chan Kʼawiil lên ngai thành Dos Pilas làm chư hầu.[50] Từ đó, ông phục vụ như một đồng minh trung thành của Calakmul.[51]

Ở phía đông nam, Copán là thành phố quan trọng nhất.[46] Triều đại thời cổ điển của nó được thành lập vào năm 426 bởi Kʼinich Yax Kʼukʼ Moʼ. Vị vua mới có quan hệ thân mật với trung tâm Petén và Teotihuacan.[52] Copán đạt đến đỉnh cao văn hóa và nghệ thuật dưới đời vua Uaxaclajuun Ubʼaah Kʼawiil, từ năm 695 đến 738.[53] Triều đại của ông đã kết thúc một cách thảm khốc khi ông bị bắt bởi chư hầu, vua Kʼakʼ Tiliw Chan Yopaat của thành Quiriguá.[54] Ông ta bị giải về Quiriguá và bị chặt đầu trong một nghi lễ công khai.[55] Có khả năng cuộc đảo chính này được Calakmul hậu thuẫn, nhằm làm suy yếu đồng minh mạnh mẽ của Tikal.[56] Palenque và Yaxchilan là những đô thị hùng mạnh nhất vùng Usumacinta.[46] Ở vùng cao nguyên, Kaminaljuyu ở Thung lũng Guatemala đã là một thành phố rộng lớn vào năm 300.[57] Ở phía bắc của khu vực Maya, Coba là thủ đô quan trọng nhất.[58]

Sụp đổ thời kỳ Cổ điểnSửa đổi

 
Chichen Itza là đô thị quan trọng nhất tại vùng bắc Maya.

Trong thế kỷ thứ 9 CN, khu vực trung tâm Maya trải qua cuộc suy thoái lớn, đánh dấu bằng sự bỏ hoang của các đô thị, sự kết thúc của các triều đại và sự di dân về phía Bắc.[42] Chưa có lời giải thích thỏa đáng nào cho sự sụp đổ này, nhưng có thể là do sự kết hợp của nhiều nguyên nhân, bao gồm chiến tranh, quá tải dân số dẫn đến môi trường suy thoái và hạn hán kéo dài.[59] Trong thời kỳ này, được gọi là Cuối Cổ điển, các đô thị phía bắc Chichen Itza và Uxmal cho thấy hoạt động gia tăng.[42] Các thành phố lớn ở phía bắc bán đảo Yucatán tiếp tục có người ở rất lâu sau khi các đô thị của vùng đất thấp phía nam ngừng hoạt động.[60]

Tổ chức xã hội cổ điển Maya dựa trên thẩm quyền nghi thức của người cai trị, thay vì quyền kiểm soát thương mại và phân phối thực phẩm. Mô hình cai trị này không ổn định và khó đáp ứng với những thay đổi, bởi vì vua chỉ có quyền hạn trong việc xây dựng, nghi lễ và chiến tranh. Điều này chỉ khiến trầm trọng thêm các vấn đề hệ thống.[61] Đến thế kỷ thứ 9 và 10, hệ thống cai trị này sụp đổ hoàn toàn. Ở phía bắc Yucatán, chế độ tập quyền vào vua bị thay thế bởi một hội đồng cầm quyền tạo nên bởi dòng dõi tinh hoa. Ở miền nam Yucatán và trung tâm Petén, các vương quốc dần dần suy vong; ở phía tây Petén và một số khu vực khác, những thay đổi diễn ra quá dữ dội khiến dân số sụt giảm nhanh chóng.[62] Qua một vài thế hệ, những vùng đất rộng lớn của khu vực trung tâm Maya bị bỏ hoang.[63] Cả thủ đô và trung tâm thứ cấp của họ bị bỏ hoàng trong khoảng thời gian từ 50 đến 100 năm.[41] Các đô thị thay chân nhau ngừng khắc lịch các công trình; lịch Đếm Dài cuối cùng được khắc tại Toniná năm 909. Bia đá không còn được dựng lên, và cư dân sống trong các cung điện hoàng gia bị bỏ hoang. Các tuyến giao thương Trung Bộ châu Mỹ chuyển hướng và không còn đi qua Petén nữa.[64]

Hậu kỳ Cổ điển (khoảng 950–1539 CN)Sửa đổi

Xem thêm: Liên minh Mayapan
 
Zaculeu là thủ phủ của vương quốc Mam hậu cổ điển tọa lạc ở Cao nguyên Guatemalan.[65]

Mặc dù bị suy giảm nhiều, nhưng sự hiện diện của Maya vẫn đáng kể trong thời kỳ Hậu cổ điển sau khi các thành phố Cổ điển bỏ hoang; dân cư chủ yếu tập trung quanh các nguồn nước vĩnh viễn.[66] Không giống như các chu kỳ giãn nở trước đây ở khu vực Maya, những vùng đất bị bỏ hoang không được tái định cư nhanh chóng trong Hậu cổ điển.[41] Hoạt động con người chuyển sang vùng đất thấp phía bắc và Cao nguyên Maya; điều này có lẽ liên quan đến việc di cư từ các vùng đất thấp phía nam, bởi vì nhiều nhóm Maya hậu cổ điển có các câu chuyện huyền thoại về di cư.[67] Chichen Itza và lân bang Puuc suy yếu nghiêm trọng vào thế kỷ 11, và điều này có thể đại diện cho sự sụp đổ Thời kỳ cổ điển cuối cùng. Sau sự suy tàn của Chichen Itza, khu vực Maya thiếu một quyền lực thống trị cho đến sự trỗi dậy của thành bang Mayapan vào thế kỷ thứ 12. Các thành bang mới mọc lên gần bờ biển Caribbean và vùng Vịnh, và các mạng lưới thương mại mới được hình thành.[68]

Thời kỳ hậu cổ điển được đánh dấu bằng những thay đổi từ Thời kỳ cổ điển trước đó.[69] Thành bang Kaminaljuyu một thời vĩ đại ở Thung lũng Guatemala bị bỏ hoang mặc dù tấp nập cư dân đã khoảng 2.000 năm.[70] Trên khắp vùng cao nguyên và bờ Thái Bình Dương lân cận, các đô thị ở nơi mở có dân cư lâu đời bị di dời, có vẻ là do chiến tranh. Các thành bang bắt đầu chuyển tới các địa điểm thuận lợi cho việc phòng thủ, thường nằm trên các đỉnh đồi bao quanh bởi các khe núi sâu, với tường và hào quây xung quanh.[70] Một trong những thành phố quan trọng nhất ở Cao nguyên Guatemala vào thời điểm này là Qʼumarkaj, thủ đô của vương quốc Kʼicheʼ.[69] Chính trị của các thành bang Maya, từ Yucatán đến vùng cao nguyên Guatemala, thường được tổ chức chung thành một hội đồng cai trị. Tuy nhiên, trên thực tế, một thành viên của hội đồng có thể đóng vai trò là người cai trị tối cao, trong khi các thành viên khác phục vụ ông với tư cách cố vấn.[71]

 
Mayapan là một đô thị Hậu cổ điển quan trọng tại bắc Bán đảo Yucatán.

Mayapan bị bỏ hoang vào khoảng năm 1448, sau một thời kỳ hỗn loạn chính trị, xã hội và môi trường có thể ví như sự lặp lại của sự sụp đổ thời kỳ Cổ điển ở khu vực phía nam Maya. Tiếp nối thời kỳ bỏ hoang đó là một thời kỳ chiến tranh, dịch bệnh và thiên tai kéo dài ở bán đảo Yucatán, kết thúc ngay trước khi Tây Ban Nha tới đây vào năm 1511.[72] Ngay cả khi không có thành bang thống trị, các nhà thám hiểm Tây Ban Nha đầu tiên đã báo cáo về các thành phố ven biển giàu có và thị trường phát triển mạnh.[68] Trong thời kỳ Hậu cổ điển muộn, Bán đảo Yucatán được chia thành một số tỉnh độc lập có chung một nền văn hóa nhưng khác nhau trong thể chế chính trị xã hội nội bộ.[73] Trước thềm cuộc chinh phạt của Tây Ban Nha, vùng cao nguyên Guatemala bị chi phối bởi một số bang Maya hùng mạnh.[74] Người Kʼicheʼ đã kiến thiết một đế quốc nhỏ bao trùm đại bộ phận Cây nguyên Guatemala và đồng bằng ven biển Thái Bình Dương lân cận. Tuy nhiên, trong những thập kỷ trước cuộc xâm lược của Tây Ban Nha, vương quốc Kaqchikel đã liên tục thách thức quyền thóng trị của vương quốc Kicheʼ.[75]

Thời kỳ Tiếp xúc và cuộc chinh phạt của Tây Ban Nha (1511-1697 CN)Sửa đổi

Bài chi tiết: Tây Ban Nha chinh phạt người Maya, Chiapas, Guatemala, Petén, và Yucatán
Xem thêm: Tây Ban Nha chinh phạt Honduras, Tây Ban Nha chinh phục Đế quốc Aztec, và Tây Ban Nha thuộc địa hóa châu Mỹ
 
Một trang từ cuốn Lienzo de Tlaxcala mô tả quân Tây Ban Nha đánh chiếm Iximche, tên của địa danh là Cuahtemallan trong tiếng Nahuatl (ngôn ngữ của người Aztec và các dân tộc Nahua)

Năm 1511, một chiếc thuyền Tây Ban Nha bị đắm ở vùng biển Caribbean và khoảng một chục người sống sót đổ bộ lên bờ biển Yucatán. Họ bị bắt giữ bởi một lãnh chúa Maya, và phần lớn họ bị hiến tế cho thần linh, nhưng có hai người đào tẩu được (sau này một trong hai nhân vật này đã giúp đỡ Hernán Cortés chinh phục người Aztec với tư cách là phiên dịch viên). Từ năm 1517 đến 1519, ba đoàn thám hiểm Tây Ban Nha riêng biệt đã khám phá bờ biển Yucatán và chạm trán với quân Maya.[76] Sau khi thủ đô Tenochtitlan của người Aztec rơi vào tay Tây Ban Nha năm 1521, Hernán Cortés cử Pedro de Alvarado tới Guatemala với 180 kỵ binh, 300 bộ binh, 4 cỗ pháo và hàng ngàn chiến binh đồng minh bản địa từ miền trung Mexico;[77] họ đến Soconusco vào năm 1523.[78] Thủ đô của Kʼicheʼ, Qʼumarkaj, rơi vào tay Alvarado năm 1524.[79] Ngay sau đó, người Tây Ban Nha được mời làm đồng minh tại Iximche, thành bang trung tâm của tộc Maya Kaqchikel.[80] Mối quan hệ tốt đẹp tuy vậy không dài lâu, quân Tây Ban Nha lộ bộ mặt xảo trá và tham lam, và dân Kaqchikel bỏ thành vài tháng sau đó.[81] Tiếp theo đó là sự sụp đổ của Zaculeu, thủ đô của tộc Mam, năm 1525.[82] Francisco de Montejo và con trai của ông phát động một loạt các chiến dịch dai dẳng chống lại các chính thể tại Bán đảo Yucatán năm 1527, và hoàn thành cuộc chinh phạt phần phía bắc của bán đảo năm 1546.[83] Các vương quốc Maya lưu vực Petén lúc này vẫn độc lập.[84] Năm 1697, Martín de Ursúa đánh chiếm thủ phủ của người Itza là Nojpetén và thành bang Maya độc lập cuối cùng này rơi vào tay Tây Ban Nha.[85]

Di sảnSửa đổi

 
Các cô gái người Maya trong trang phục cổ truyền tại Guetemala
 
Gia đình Maya tại Yucatec

Cuộc chinh phạt của Tây Ban Nha đã xóa bỏ gần hết các nét độc đáo của nền văn minh Maya. Tuy nhiên, nhiều ngôi làng Maya vẫn biệt lập khỏi chính quyền thực dân Tây Ban Nha và phần lớn họ vẫn tiếp tục lối sống của mình. Cộng đồng Maya và các gia đình hạt nhân duy trì truyền thống của họ.[86] Chế độ ăn ngô và đậu vẫn tiếp tục, mặc dù sản lượng nông nghiệp đã được cải thiện nhờ sự giới thiệu các công cụ bằng sắt. Các nghề thủ công truyền thống như dệt, gốm sứ và đan rổ tiếp tục được bảo tồn. Chợ bán sản phẩm địa phương tiếp tục duy trì sau cuộc chinh phục. Đôi khi, chính quyền thuộc địa khuyến khích nền kinh tế truyền thống để trích xuất cống phẩm dưới dạng gốm sứ hoặc vải dệt bông, mặc dù những sản phẩm này thường được làm dựa theo tiêu chuẩn của châu Âu. Đức tin và ngôn ngữ Maya chống cự lại sự thay đổi, bất chấp những nỗ lực của các nhà truyền giáo Công giáo.[87] Lịch nghi lễ tzolkʼin kéo dài 260 ngày tiếp tục được sử dụng bởi các cộng đồng Maya hiện đại ở vùng cao nguyên Guatemala và Chiapas,[88] và hàng triệu người nói tiếng Maya vãn đang an cư lạc nghiệp trên mảnh đất tổ tiên của họ.[89]

Xã hội và thể chếSửa đổi

Chính trị điển hình của người Maya là các vương quốc nhỏ (ajawil, ajawlel, ajawlil) - gọi là thành bang, đứng đầu bởi truyền thống cha truyền con nối – ajaw, sau này là k’uhul ajaw. Maya có 18 thành bang. Đứng đầu các thành bang này là giáo sĩ [19](người Maya gọi là ajaw, sau này là k’uhul ajaw ((tạm dịch là Vua – người đứng đầu) và những người này là cha truyền con nối)[20]. Sau ông là một Hội đồng giáo sĩ (holpop) và Hội đồng cố vấn quân sự có nhiệm vụ giám sát người lãnh đạo và các công việc quốc gia. Về quân đội, mỗi thành bang được cử một chỉ huy quân sự tối cao mà người Maya gọi là nacom.  Nacom phục vụ trong quân đội 3 năm và có nhiệm vụ đề ra chiến lược quân sự và kêu gọi quân đội đi chiến đấu. Từng thành bang sẽ cử một giáo sĩ cấp cao đứng đầu hệ thống giáo sĩ chuyên về nghi lễ, tôn giáo, tiên đoán các sự kiện tốt lành cho người cai trị. Vua Maya bổ nhiệm batabs, các quan phụ tá để cùng ông này cai trị các thành phố phụ thuộc và các làng xã trong thành bang. Batabs sẽ tổ chức hành pháp, tư pháp và lập pháp, đảm bảo triều cống và cung cấp quân đội trong thời chiến tranh. Batabs chủ trì Hội đồng địa phương (cuch ah cabob), cùng trợ lý (al - kuleloob) giúp đỡ nhân dân trong thành bang và với chính quyền trung ương.

Ở Maya, các cuộc chiến tranh thường xuyên xảy ra ở các thành bang này (do tranh chấp thương mại), tù binh bắt được thường bị giết đi để tế vị thần Mặt Trời và thần Itzamna, vị thần đã ăn sâu vào tiềm thức của người Maya và là vị thần của thiên đường. Vua Maya chia xã hội thành hai loại là dân tự do và nô lệ. Dân tự do gồm quý tộc, tăng lữ, người đứng đầu thị tộc có nhiều quyền lực. Số dân tự do còn lại là người lao động sản xuất. Nô lệ chiếm số lượng lớn, họ làm tất cả các công việc nặng nhọc như chặt cây, đốt rẫy, làm đường sá, xây dựng đền miếu. Tầng lớp thương nhân Maya chuyên làm nghề buôn bán và thợ thủ công chế tác ra đồ gỗ, đồ gốm, đồ đá…

Quân sựSửa đổi

 
Bức tượng chiến binh thời Cổ điển tại Đảo Jaina
 
Mũi giáo làm từ đá vỏ chai với lõi lithic, Takalik Abaj

Chiến tranh rất phổ biến tại vùng Maya. Các chiến dịch quân sự được phát động vì nhiều lý do, bao gồm kiểm soát các tuyến thương mại và cống nạp, các cuộc đột kích để bắt giữ tù binh, có khi leo thang thành sự hủy diệt hoàn toàn một thành bang kình địch. Ta biết rất ít về tổ chức quân sự, hậu cần hoặc phương pháp huấn luyện của người Maya. Chiến tranh được mô tả trong nghệ thuật Maya từ thời Cổ điển. Chiến tranh và chiến thắng có được nhắc đến trên các chữ khắc tượng hình.[90] Không may là, các chữ khắc không cung cấp thông tin về nguyên nhân chiến tranh, hoặc hình thức của nó.[91] Vào thế kỷ thứ 8-9, chiến tranh đã dẫn đến sự sụp đổ của các vương quốc thuộc vùng Petexbatún ở phía tây Petén.[91] Việc người dân ở đây bỏ thành Aguateca nhanh chóng đã mang đến một cơ hội hiếm có cho các nhà khảo cổ tìm lại được vũ khí Maya in situ (nguyên hiện trạng).[92] Aguateca bị chiếm vào khoảng năm 810 CN, quân xâm lược vượt qua được các công sự phòng thủ nó và đốt cháy cung điện hoàng gia. Giới tinh hoa của thành đã bỏ trốn hoặc bị bắt và không bao giờ quay trở lại để thu thập tài sản bị bỏ lại của họ. Cư dân ở ngoại ô rời khỏi địa điểm này ngay sau đó. Đây là một ví dụ về chiến tranh cường độ mạnh được thực hiện bởi một kẻ thù nhằm loại bỏ hoàn toàn một thành bang Maya, thay vì khuất phục nó. Nghiên cứu tại Aguateca chỉ ra rằng các chiến binh thời cổ điển chủ yếu là thành viên của giới tinh hoa.[93]

Ngay từ thời kỳ tiền Cổ điển, người cai trị của một chính thể Maya được kỳ vọng sẽ là một nhà lãnh đạo chiến tranh kiệt xuất, và được miêu tả với đầu người treo trên thắt lưng. Thời Cổ điển, những cái đầu chiến lợi phẩm như vậy không còn xuất hiện nữa, nhưng các vị vua thời Cổ điển thường được miêu tả đứng trên những tù binh chiến tranh bị sỉ nhục.[90] Cho đến cuối thời kỳ hậu Cổ điển, các vị vua Maya lãnh đạo với tư cách là tướng. Những chữ khắc Maya từ thời Cổ điển cho thấy một vị vua khi bị đánh bại có thể bị bắt, bị tra tấn và bị hiến tế.[94] Người Tây Ban Nha có chép rằng các thủ lĩnh Maya giám sát bước đi của quân mình bằng sách vẽ.[95]

Kết quả của một chiến dịch quân sự thành công có thể khác nhau về tác động của nó đối với chính thể bị đánh bại. Trong một số trường hợp, toàn bộ thành phố bị cướp phá, và không bao giờ được tái định cư, như tại Aguateca.[96] Trong những trường hợp khác, những kẻ chiến thắng sẽ bắt các thủ lĩnh, gia đình của họ và các vị thần bảo trợ. Các quý tộc và thân nhân bị bắt có thể bị cầm tù, hoặc hiến tế. Ở mức độ thấp nhất, kẻ bại sẽ phải chịu làm chư hầu cho kẻ thắng.[97]

Chiến binhSửa đổi

Thời Tiếp xúc, một số vị trí quân sự nhất định được nắm giữ bởi các thành viên của tầng lớp quý tộc, và theo kiểu cha truyền con nối. Có khả năng kiến ​​thức chuyên môn trong vai trò quân sự cụ thể sẽ được dạy cho người kế vị, bao gồm chiến lược, nghi lễ và các điệu nhảy chiến tranh.[94] Quân đội Maya trong thời kỳ Liên lạc rất kỷ luật, và các chiến binh tham gia vào các bài tập huấn luyện và diễn tập thường xuyên; tất cả đàn ông đủ sức khỏe đều phải đi nghĩa vụ quân sự. Các thành bang Maya không duy trì quân đội thường trực; lực lượng sẽ được tập hợp bởi các quan chức địa phương, rồi được báo cáo lại cho các tướng lĩnh. Cũng có những đơn vị lính đánh thuê toàn thời gian phụng sự các tướng lĩnh thường trực.[98] Tuy vậy, hầu hết chiến binh là nông dân trong thời bình.[99] Chiến tranh Maya ít khi nhằm đến mục tiêu hủy diệt kẻ thù mà chú trọng hơn vào bắt giữ tù binh và cướp bóc.[100]

Có một số bằng chứng từ thời Cổ điển chỉ ra rằng phụ nữ có vai trò hỗ trợ trong chiến tranh, nhưng họ không đóng vai trò then chốt ngoại trừ một số nữ vương cầm quyền hiếm hoi.[101] Thời Hậu cổ điển, biên niên sử bản địa có chép rằng phụ nữ đôi khi cũng tham gia chiến tranh.[94]

Vũ khíSửa đổi

 
Rầm đỡ 16 từ Yaxchilán, mô tả vua Yaxun Bʼalam mặc quân phục[102]

Atlatl du nhập vào khu vực Maya từ thành Teotihuacan trong thời kỳ Tiền cổ điển.[103] Đây là một cái que dài 0,5 m với một đầu có khía để giữ phi tiêu hoặc một cây lao.[104] Cây que này cung cấp lực và độ chính xác cho người sử dụng.[103] Bằng chứng dưới dạng các lưỡi kiếm đá được lấy từ Aguateca cho thấy phi tiêu và giáo là các vũ khí chính của một chiến binh Maya cổ điển.[105] Quân bình dân sử dụng ống xì đồng trong chiến tranh, và cũng là vũ khí săn bắn của họ.[103] Cung tên là một vũ khí khác được người Maya sử dụng cho cả chiến tranh và săn bắn.[91] Mặc dù có mặt ở khu vực Maya trong thời Cổ điển, việc sử dụng nó làm vũ khí chiến tranh không được ưa chuộng;[106] nó không trở thành vũ khí phổ biến cho đến thời hậu cổ điển.[103] Maya Thời kỳ Tiếp xúc sử dụng kiếm cầm bằng hai tay với cán làm từ gỗ chắc và lưỡi kiếm lắp thêm đá vỏ chai,[107] gần giống với macuahuitl của người Aztec. Các chiến binh Maya mặc áo giáp trên cơ thể dưới dạng bông được ngâm trong nước muối để làm cứng nó.[108] Các chiến binh mang các tấm khiên bằng gỗ hoặc được trang trí bằng lông vũ và da động vật.[99]

Tôn giáoSửa đổi

 
Một kim tự tháp của người Maya

Tương tự như người Aztec và Inca, là nhưng phát triển muộn hơn, người Maya tin tưởng vào một chu kỳ tự nhiên của thời gian. Những nghi thức và nghi lễ là những sự kết hợp tỷ mỉ của chu kỳ vũ trụ/Trái Đất, thành một đối tượng nghiên cứu quan sát và ghi chép như một cuốn lịch riêng biệt. Các thầy pháp Maya có nhiệm vụ phân tích các chu kỳ này và đưa ra những tiên đoán cho tương lai hoặc cơ sở của quá khứ trên những con số tương quan của tất cả các loại lịch của họ.

Rất nhiều tín ngưỡng truyền thống của người Maya cho đến nay làm lúng túng các nhà khoa học, nhưng lại được hiểu biết của người Maya, giống như rất nhiều xã hội cân đại, họ tin rằng vũ trụ có ba (3) mặt phẳng chính, địa ngục, thiên đường và trần gian. Địa ngục của người Maya là ở trong khoảng đi xuyên qua các hang động và bên dưới mặt đất, nó được cai quản bởi một vị thần Maya cao niên của sự chết và thối rữa. Mặt Trời và Itzamna, cả hai đều là vị thần cao niên ăn sâu vào tiềm thức Maya, là các vị thần của thiên đường. Bầu trời đêm có ý chỉ một cửa sổ cho thấy tất cả các siêu nhiên đi đến. Người Maya định hình các chòm sao của thần linh và nơi ở, mà tục ngữ truyền khẩu về sự biến động theo mùa, tin tưởng rằng sự giao cắt của tất cả thế giới là bầu trời đêm.

Thần của người Maya không riêng biệt, như trong các quan niệm của người Hy Lạp. Thần của người Maya cùng một diện mạo do họ hợp nhất vào với nhau trên mọi nẻo đường mà không có giới hạn. Đó chắc chắn là một thế lực siêu phàm trong quan niệm tín ngưỡng của người Maya. Đặc tính "tốt" và "xấu" không phải là điều cố định trong các thần của Maya, không chỉ có một mặt "tốt" tuyệt đối. Cái nào không thích hợp trong suốt một mùa có thể làm nên một sự bắt đầu chu kỳ mới trong quan niệm của tín ngưỡng Maya và không cố định

Thành tựu văn hóaSửa đổi

Chữ viếtSửa đổi

Xem thêm: Ngữ hệ Maya
 
Nét chạm khắc Maya (chữ viết) ở trên tường ở Palenque, Mexico

Chữ viết xuất hiện ở vùng Lưỡng Hà, Ai Cập và Ấn Độ vào khoảng 3.000 năm TCN. Tuy nhiên những ký tự hoàn chỉnh đầu tiên, một chuỗi các dấu hiệu rõ ràng kể lại một câu chuyện, vẫn chưa có mặt ở châu Mỹ cho đến tận năm 400-300 TCN.

Mới đây các nhà khảo cổ học khám phá ra một hệ thống chữ viết kiểu chữ tượng hình của người Zapotecs ở thung lũng Oaxaca, phía nam miền Trung Mexico. Hầu hết chữ viết sớm của người Maya chỉ xuất hiện trong khoảng 150-250.

Hệ thống chữ viết Maya là một chuỗi của các ký hiệu âm và dấu tốc ký. Nó được xác định như những ký hiệu tốc ký hay hệ thống chữ viết dưới dạng biểu trưng, mà các ký hiệu biểu thị một từ có chủ đích. Chúng là một hệ thống chữ viết duy nhất của tiền thời kỳ Tân Thế giới của Colombo dùng để trình bày một thứ ngôn ngữ của dân địa phương. Trong tổng thể, hệ thống chữ viết của người Maya có hơn 1000 ký hiệu khác nhau, mặc dù có một vài các ký hiệu có thay đổi cách viết và ý nghĩa từ, nhưng rất nhiều bản viết thể hiện rất ít khác nhau ở các địa điểm khác nhau.

Kiến trúcSửa đổi

Bài chi tiết: Khu di tích Chichén Itzá, Kiến trúc Maya, và Palenque
 
Bức tường sân bóng khổng lồ ở Chichen Itza

Độc đáo và hiếm có đó là nhận xét về kiến trúc của người Maya, giống như kiến trúc Hy Lạp cổ đại và kiến trúc La Mã, kiến trúc của người Maya có hàng nghìn năm tuổi, rất đa dạng và tuyệt đẹp cho những xây dựng kiểu kim tự tháp có bậc ở khắp lãnh thổ Nam Mỹ.

Với người Maya, hang động cũng là một phần quan trọng của họ. Trong số những hang động, phải kể đến hang Jolja, bên trong hang Naj Tunich, hang Candelaria và hang của Phù thủy (Cave of the Witch). Ở đây chính là các hang thần thoại nguyên thủy của những người Maya. Một vài hang động hiện nay vẫn được sử dụng cho người Maya hiện đại ở đảo Chiapas.

Nó gợi cho chúng ta thấy, bên trong sự kết hợp của lịch đếm chiều dài Maya, mỗi 52 năm, hoặc chu kỳ, các đền đài và kim tự tháp được sửa chữa và xây dựng lại. Nó nói rằng ngay bây giờ phải xây dựng là thức dục một sự cai trị mới hoặc cho vấn đề chế độ, giống như sự tương phản tuần tự như trong chu kỳ của lịch. Tuy nhiên, quy trình xây dựng lại trên đỉnh của công trình cũ là một việc làm bình thường. Rất nhiều phải kể, North Acropolis ở Tikal được xem như là tổng thể của 1.500 năm của sự biến đổi kiến trúc.

Thông qua sự nghiên cứu của số lượng lớn yếu tố đặc sắc và kiểu dáng độc đáo, những di sản còn lại của kiến trúc Maya có một tầm quan trọng để mở ra tầm hiểu biết về quá trình phát triển của Văn minh Maya.

Nghệ thuậtSửa đổi

 
Một bức bích họa trên tường ở Bonampak
 
Trang sức bằng ngọc đổi màu, cao 195 mm

Nhiều người xem nghệ thuật Maya ở Kỷ nguyên Kinh Điển của họ (khoảng từ năm 200 đến 900) là rất tinh xảo và đẹp nhất của Tân Thế giới cổ. Những tác phẩm chạm khắc và nghệ thuật đắp nổi bằng vữa tường ở Palenque và những tượng của Copán đáng ngưỡng mộ, phô bày dáng vẻ tinh tế, yêu kiều, chính xác của con người ở Nam Mỹ làm các nhà khảo cổ nhớ đến các nền văn minh kinh điển của Cựu Thế giới, mà ban tặng cho cái tên quý giá trên.

Ngoài những tác phẩm hội họa kinh điển Maya, còn rất nhiều những đồ gốm tùy táng hay hiến tế với độ chắc chắn và tinh xảo. Tại công trình của Maya ở Bonampak còn lưu giữ những bức tranh tường cổ đại với vẻ đẹp trường tồn. Cùng với việc giải mã các chữ viết của người Maya, các nhà khoa học cũng biết được rất nhiều nghệ sĩ tài ba Maya được nhắc đến cùng với tên tuổi và công việc của họ trong quá khứ xa xôi.

Công nghệSửa đổi

Xem thêm: Thiên văn học Maya
 
Bà Laura Bush và người Maya

Nền văn minh Maya có nhiều thành tựu trong lĩnh vực kĩ thuật công nghệ. Những thời kỳ đầu, thuộc thời đại đồ đá, người Maya đã sử dụng và chế tác thành thạo các dụng cụ cắt gọt từ đá núi lửa (obsidian), về sau người Maya đã biết đến kim loại khá sớm. Một vấn đề đã được giải thích khá sáng tỏ về các con đường lớn tại sao không được xây dựng ở đây, đó là do ở châu Mỹ không có các loại gia súc như bò, ngựa hay la để phục vụ cho việc kéo xe.

Một kỹ thuật nổi trội của người Maya là biết sử dụng và chế biến cao su đã lưu hóa vào các dụng cụ và thể thao hàng ngày. Người Maya gây kinh ngạc cho những người Tây Ban Nha thời kỳ đầu ở các trò chơi bằng bóng cao su và sức khỏe của dân da đỏ rất tốt. Những sân chơi bóng của người Maya khổng lồ và có số lượng người tham gia và đến xem cổ vũ rất lớn, một sinh hoạt có tính cộng đồng rất cao. Người Maya biết sử dụng cao su bọc lót cho các dụng cụ có tay cầm như, dao, vũ khí... và biết làm ra những đôi giày từ cao su không thấm nước.

Người Maya biết nắm chắc kỹ thuật làm muối và sử dụng chúng như những hàng hóa để trao đổi với các cư dân khác trong vùng. Những di chỉ làm muối khổng lồ đã được khám phá.

Việc xây các kim tự tháp của người Maya được tính toán rất chính xác theo các quan niệm vũ trụ và các loại lịch của họ (lịch Maya), họ ghi chép và tính toán khá chính xác các chu kỳ thiên nhiên tại đây và có các biện pháp để đối phó. Họ sử dụng các thiết kế về thời gian và tạo ra những chiếc "đồng hồ" các dạng để xác định thời gian.

Nhiều bí mật về công nghệ còn được khám phá, nhưng những di sản của người Maya gây không ít kinh ngạc cho các nhà khảo cổ học của Cựu Thế giới.

Toán họcSửa đổi

 
Chữ số của người Maya, có số 0

Cùng phát triển với các nền văn minh Trung Mỹ khác, người Maya sử dụng hệ đếm nhị thập phân (vigesimal) và hệ ngũ phân (xem chữ số Maya). Hệ ngũ phân trên cơ sở so sánh với số ngón tay của một bàn tay, còn nhị thập phân là toàn bộ số ngón tay và ngón chân. Trong tiếng Quiche, từ chỉ số 20 là huvinak, có nghĩa là "toàn thân". Ngoài ra, người Maya đã phát triển khái niệm "số 0" vào năm 357, sớm hơn châu Âu khoảng gần 900 năm. Văn bản cổ cho thấy, những người Maya, có nhu cầu công việc cộng vào hàng trăm triệu và số ngày lớn đòi hỏi phải có phương cách chính xác để thực hiện chúng. Kết quả tính toán về thiên văn học theo một không gian và thời gian dài là cực kỳ chính xác; bản đồ về sự vận động của Mặt Trăng và các hành tinh là ngang bằng hoặc vượt xa các văn minh khác quan sát vũ trụ bằng mắt thường.

 
Lịch Maya

Tham khảoSửa đổi

  1. ^ Restall and Asselbergs 2007, p. 4.
  2. ^ Sharer and Traxler 2006, p. 28.
  3. ^ Rosenwig 2010, p. 3.
  4. ^ Sharer and Traxler 2006, pp. 28–29.
  5. ^ Foster 2002, p. 28.
  6. ^ Blanton et al. 1993, p. 35.
  7. ^ Adams 2005, p. 17.
  8. ^ Adams 2005, p. 18.
  9. ^ Adams 2005, p. 19.
  10. ^ Witschey and Brown 2012, pp. 183–84.
  11. ^ Foster 2002, p. 5.
  12. ^ Sharer and Traxler 2006, p. 29. Foster 2002, p. 5.
  13. ^ Marcus 2004b, pp. 342.
  14. ^ Taube 2004, p. 273.
  15. ^ McVicker 1985, p. 82.
  16. ^ Brittenham 2009, p. 140.
  17. ^ Berlo 1989, p. 30.
  18. ^ Kristan-Graham and Kowalski 2007, pp. 13–14.
  19. ^ Estrada-Belli 2011, p. 3.
  20. ^ Sharer and Traxler 2006, p. 98.
  21. ^ Masson 2012, p. 18238. Pugh and Cecil 2012, p. 315.
  22. ^ Estrada-Belli 2011, p. 28.
  23. ^ Hammond et al. 1976, pp. 579–81.
  24. ^ Drew 1999, p. 6.
  25. ^ Coe 1999, p. 47.
  26. ^ Inomata, Takeshi; Vázquez López, V.A. và đồng nghiệp (ngày 3 tháng 6 năm 2020). “Monumental architecture at Aguada Fénix and the rise of Maya civilization.”. Nature. Truy cập ngày 3 tháng 6 năm 2020. 
  27. ^ a ă Olmedo Vera 1997, p. 26.
  28. ^ Sharer and Traxler 2006, p. 214.
  29. ^ Sharer and Traxler 2006, p. 276.
  30. ^ Sharer and Traxler 2006, pp. 182, 197.
  31. ^ Saturno, Stuart and Beltrán 2006, pp. 1281–83.
  32. ^ Olmedo Vera 1997, p. 28.
  33. ^ Martin and Grube 2000, pp. 25–26.
  34. ^ Love 2007, pp. 293, 297. Popenoe de Hatch and Schieber de Lavarreda 2001, p. 991.
  35. ^ Sharer and Traxler 2006, p. 236.
  36. ^ Sharer and Traxler 2006, p. 275.
  37. ^ Martin and Grube 2000, p. 8.
  38. ^ Schele and Mathews 1999, pp. 179, 182–83.
  39. ^ a ă Coe 1999, p. 81.
  40. ^ Martin and Grube 2000, p. 21.
  41. ^ a ă â Masson 2012, p. 18237.
  42. ^ a ă â Martin and Grube 2000, p. 9.
  43. ^ Demarest 2004, p. 218. Estrada-Belli 2011, pp. 123–26.
  44. ^ Sharer and Traxler 2006, p. 322. Martin and Grube 2000, p. 29.
  45. ^ a ă Sharer and Traxler 2006, p. 324.
  46. ^ a ă â Olmedo Vera 1997, p.36.
  47. ^ Foster 2002, p. 133.
  48. ^ Demarest 2004, pp. 224–26.
  49. ^ Sharer and Traxler 2006, pp. 383, 387.
  50. ^ Salisbury, Koumenalis & Barbara Moffett 2002. Martin & Grube 2000, p. 108. Sharer & Traxler 2006, p. 387.
  51. ^ Martin and Grube 2000, pp. 54–55.
  52. ^ Martin and Grube 2000, pp. 192–93. Sharer and Traxler 2006, p. 342.
  53. ^ Martin and Grube 2000, pp. 200, 203.
  54. ^ Martin and Grube 2000, pp. 203, 205.
  55. ^ Miller 1999, pp. 134–35. Looper 2003, p. 76.
  56. ^ Looper 1999, pp. 81, 271.
  57. ^ Demarest 2004, p. 75.
  58. ^ Sharer and Traxler 2006, p. 554.
  59. ^ Coe 1999, pp. 151–55.
  60. ^ Becker 2004, p. 134.
  61. ^ Demarest 2004, p. 246.
  62. ^ Demarest 2004, p. 248.
  63. ^ Martin and Grube 2000, p. 226.
  64. ^ Foster 2002, p. 60.
  65. ^ Sharer 2000, p. 490.
  66. ^ Sharer and Traxler 2006, pp. 613, 616.
  67. ^ Foias 2014, p. 15.
  68. ^ a ă Masson 2012, p. 18238.
  69. ^ a ă Arroyo 2001, p. 38.
  70. ^ a ă Sharer and Traxler 2006, p. 618.
  71. ^ Foias 2014, pp. 100–02.
  72. ^ Masson and Peraza Lope 2014.
  73. ^ Andrews 1984, p. 589.
  74. ^ Sharer and Traxler 2006, p. 717.
  75. ^ Restall and Asselbergs 2007, p. 5.
  76. ^ Sharer and Traxler 2006, pp. 759–60.
  77. ^ Sharer and Traxler 2006, p. 763. Lovell 2005, p. 58. Matthew 2012, pp. 78–79.
  78. ^ Sharer and Traxler 2006, p. 763.
  79. ^ Sharer and Traxler 2006, pp. 764–65. Recinos 1986, pp. 68, 74.
  80. ^ Schele and Mathews 1999, p. 297. Guillemín 1965, p. 9.
  81. ^ Schele and Mathews 1999, p. 298.
  82. ^ Recinos 1986, p. 110. del Águila Flores 2007, p. 38.
  83. ^ Sharer and Traxler 2006, pp. 766–72.
  84. ^ Sharer and Traxler 2006, pp. 772–73.
  85. ^ Jones 1998, p. xix.
  86. ^ Sharer and Traxler 2006, p. 9.
  87. ^ Sharer and Traxler 2006, p. 10.
  88. ^ Zorich 2012, p. 29. Thompson 1932, p. 449.
  89. ^ Sharer and Traxler 2006, p. 11.
  90. ^ a ă Foster 2002, p. 143.
  91. ^ a ă â Aoyama 2005, p. 291.
  92. ^ Aoyama 2005, p. 292.
  93. ^ Aoyama 2005, p. 293.
  94. ^ a ă â Foster 2002, p. 144.
  95. ^ Webster 2000, p. 66.
  96. ^ Foias 2014, pp. 167–68.
  97. ^ Foias 2014, p. 168.
  98. ^ Wise and McBride 2008, p. 32.
  99. ^ a ă Wise and McBride 2008, p. 34.
  100. ^ Phillips 2007, p. 95.
  101. ^ Foster 2002, p. 145.
  102. ^ Martin and Grube 2000, 128, 132.
  103. ^ a ă â b Foster 2002, p. 146.
  104. ^ Foster 2002, pp. 146–47.
  105. ^ Aoyama 2005, p. 294.
  106. ^ Aoyama 2005, pp. 294, 301
  107. ^ Rice, Rice, Pugh and Sánchez Polo 2009, p. 129.
  108. ^ Phillips 2007, p. 94.

Liên kết ngoàiSửa đổi

Lấy từ “https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Văn_minh_Maya&oldid=64164242”