Wikipedia

Jerusalem

thành phố ở Trung Đông
(Đổi hướng từ Giêrusalem)

Jerusalem (phiên âm tiếng Việt: Giê-ru-sa-lem, 31°46′B 35°14′Đ / 31,767°B 35,233°Đ / 31.767; 35.233; tiếng Do Thái: ירושׁלים Yerushalayim; tiếng Ả Rập: القُدسⓘ al-Quds, tiếng Hy Lạp: Ιεροσόλυμα Ierosólyma) là một thành phố cổ đại ở Trung Đông, nằm trên một cao nguyên thuộc dãy núi Do Thái giữa Địa Trung Hải và Biển Chết. Đây là một trong những thành phố lâu đời nhất trên thế giới và được coi là một địa điểm linh thiêng đối với ba tôn giáo chính khởi nguồn từ Abraham - Do Thái giáo, Kitô giáo và Hồi giáo. Cả Israel và Chính quyền Palestine đều tuyên bố Jerusalem là thủ đô của họ, khi Israel duy trì các thể chế chính phủ chính của mình ở đó và Nhà nước Palestine dự đoán đây sẽ là trung tâm quyền lực của nhà nước này; tuy nhiên, không yêu cầu nào được công nhận rộng rãi trên phạm vi quốc tế.[note 1][3]

Jerusalem
יְרוּשָׁלַיִם (Yerushalayim)
القُدس (al-Quds)
—  Thành phố cổ đại  —
Từ góc trái phía trên: Đường chân trời Jerusalem nhìn từ Givat ha'Arba, Mamilla, Cổ Thành và Mái Vòm Đá, một khu chợ trời ở Cổ Thành, Knesset, Tây Thành, Tháp David và tường Cổ Thành
Hiệu kỳ của Jerusalem
Hiệu kỳ
Tên hiệu: Ir ha-Kodesh (Thành phố Thánh), Bayt al-Maqdis (Nhà Thánh thiêng)
Vị trí của Jerusalem
Vị trí của Jerusalem
Jerusalem
Vị trí của Jerusalem
Vị trí của Jerusalem
Jerusalem
Tọa độ: 31°47′B 35°13′Đ / 31,783°B 35,217°Đ / 31.783; 35.217
Trực thuộc
Sửa dữ liệu tại Wikidata
Đặt tên theoShalim
Chính quyền
 • MayorNir Barkat
Diện tích
 • Vùng đô thị652,000 dunam (652 km2 hay 252 mi2)
Độ cao754 m (2,474 ft)
Dân số (2018)
 • Thành phố cổ đại919.438
 • Vùng đô thị1,029,300
Tên cư dânJerusalemite
Múi giờUTC+2, UTC+3
 • Mùa hè (DST)IDT (UTC+3)
Mã điện thoại2
Thành phố kết nghĩaThành phố New York, Ayabe, Praha, Rio de Janeiro, Cuzco, Fes, Bratislava, Kyiv, Tbilisi, Helwan
Websitejerusalem.muni.il[iv]
Thành phố cổ Jerusalem và tường thành[1]
Di sản thế giới UNESCO
Vòm vàng của Jerusalem
Tiêu chuẩnVăn hóa: ii, iii, vi
Tham khảo148
Công nhận1981 (Kỳ họp 5)
Bị đe dọa1982–hiện nay

Trong lịch sử lâu dài của mình, Jerusalem đã bị phá hủy ít nhất hai lần, bị bao vây 23 lần, bị bắt và chiếm 44 lần, bị tấn công 52 lần.[4] Một phần của Jerusalem được gọi là Thành phố David cho thấy những dấu hiệu định cư đầu tiên trong thiên niên kỷ thứ 4 TCN, dưới dạng lều trại của những người chăn cừu du mục.[5][6] Jerusalem được đặt tên là "Urusalim" trên các sách cổ Ai Cập cổ đại, có lẽ có nghĩa là "Thành phố Shalem" theo một vị thần Canaan, trong thời kỳ Canaanite (thế kỷ 14 trước Công nguyên). Trong thời kỳ Israel cổ đại, hoạt động xây dựng quan trọng ở Jerusalem bắt đầu vào thế kỷ thứ 9 trước Công nguyên (Thời đại đồ sắt II), và vào thế kỷ thứ 8, thành phố đã phát triển thành trung tâm tôn giáo và hành chính của Vương quốc Judah.[7] Năm 1538, các bức tường thành phố được xây dựng lại lần cuối cùng xung quanh Jerusalem dưới thời Suleiman the Magnificent. Ngày nay, những bức tường đó xác định Thành phố Cổ, theo truyền thống được chia thành bốn phần tư được biết đến từ đầu thế kỷ 19 là Khu vực Armenia, Cơ đốc giáo, Do Thái và Hồi giáo.[8] Thành phố cổ này trở thành Di sản Thế giới năm 1981 và nằm trong Danh sách Di sản Thế giới đang bị đe dọa.[9]

Kể từ năm 1860, Jerusalem đã phát triển vượt xa ranh giới của Thành phố Cổ. Năm 2015, Jerusalem có dân số khoảng 850.000 cư dân, bao gồm khoảng 200.000 người Do Thái thế tục, 350.000 người Do Thái Haredi và 300.000 người Palestine.[10] [note 2] Năm 2011, dân số là 801.000, trong đó người Do Thái chiếm 497.000 (62%), Hồi giáo 281.000 (35%), Kitô hữu 14.000 (khoảng 2%) và 9.000 (1%) người không được phân loại theo tôn giáo.[12]

Theo Kinh thánh, Vua David đã chinh phục thành phố từ người Jebusite và thiết lập nó trở thành thủ đô của vương quốc Israel, và con trai của ông, Vua Solomon, đã chi tiền xây dựng Đền thờ đầu tiên.[note 3] Các học giả hiện đại cho rằng người Do Thái tách ra khỏi các dân tộc và văn hóa Canaan thông qua sự phát triển của một tôn giáo độc quyền - và sau đó là độc thần - tập trung vào El/Yahweh,[14][15][16] một trong những thần của người Canaan cổ đại. Những sự kiện nền tảng này, diễn ra vào buổi bình minh của thiên niên kỷ thứ 1 TCN, cho thấy tầm quan trọng biểu tượng trung tâm của người Do Thái.[17][18] Biệt danh thành phố linh thiêng (עערררר, phiên âm ' ir haqodesh) có lẽ đã được gắn liền với Jerusalem trong thời kỳ hậu lưu đày.[19][20][21] Jerusalem được coi là thành phố Thánh trong Kitô giáo, được bảo tồn trong bản Septuagint [22] mà các Kitô hữu đã nhận là sách riêng của họ,[23] đã được củng cố bởi bản tường thuật Tân Ước về sự đóng đinh của Giêsu ở đó. Trong Hồi giáo Sunni, Jerusalem là thành phố linh thiêng thứ ba, sau Mecca và Medina.[24][25] Theo truyền thống Hồi giáo, vào năm 610 CE, nó đã trở thành qibla đầu tiên, điểm cầu nguyện của người Hồi giáo (salat),[26] và Muhammad thực hiện Hành trình đêm của mình ở đó mười năm sau, lên thiên đàng, nơi ông nói chuyện với Thiên Chúa, theo Kinh Qur'an.[27][28] Kết quả là, mặc dù có diện tích chỉ 0.9km2,[29] Thành phố cổ là nơi có nhiều địa điểm có tầm quan trọng tôn giáo, trong đó có Núi Đền với Bức tường phía Tây, Mái vòm Đá và Nhà thờ Hồi giáo al-Aqsa, và Nhà thờ Mộ Thánh. Bên ngoài Thành phố cổ có Lăng mộ Vườn.

Ngày nay, vị thế của Jerusalem vẫn là một trong những vấn đề cốt lõi trong cuộc xung đột giữa Palestine và Israel. Trong Chiến tranh Ả Rập Israel năm 1948, Tây Jerusalem là một trong những khu vực bị Israel kiểm soát và sau đó sáp nhập trong khi Đông Jerusalem, bao gồm Thành phố Cổ, bị Jordan chiếm và sau đó bị Jordan sáp nhập. Israel tái kiểm soát được Đông Jerusalem từ Jordan trong Chiến tranh Sáu ngày năm 1967 và sau đó sáp nhập vào Jerusalem, cùng với lãnh thổ xung quanh bổ sung. [note 4] Một trong những Luật cơ bản của Israel, Luật Jerusalem năm 1980, gọi Jerusalem là thủ đô không thể tách rời của đất nước. Tất cả các chi nhánh của chính phủ Israel đều được đặt tại Jerusalem, bao gồm Knesset (quốc hội của Israel), nơi ở của Thủ tướng (Beit Aghion) và Tổng thống (Beit HaNassi) và Tòa án tối cao. Trong khi cộng đồng quốc tế coi việc sáp nhập là bất hợp pháp và coi Đông Jerusalem là lãnh thổ của Palestine bị Israel chiếm đóng,[33][34][35][36] Israel có yêu sách chủ quyền mạnh mẽ hơn đối với Tây Jerusalem.[37][38]

Tên gọi, từ nguyên

sửa

Nguồn Ai Cập cổ đại

sửa

Một thành phố được gọi là Rušalim trong các văn bản ghi tên kẻ thù của Vương quốc Ai Cập (khoảng thế kỷ 19 TCN), với độ phổ biến rộng rãi, được xác định là Jerusalem.[39][40] Jerusalem được gọi là Urušalim trong các chữ cái Amarna của Abdi-Heba (1330s BCE).[41]

Từ nguyên

sửa

Cái tên "Jerusalem" được nhiều từ khác nhau có nghĩa là "nền tảng (Sumerian yeru, 'khu định cư' / Semitic yry ': được tìm thấy, đặt một nền tảng) của vị thần Shalem ";[42][43] Thần Shalem do đó là vị thần ban đầu của thành phố Thời đại đồ đồng này.[44]

Shalim hay Shalem là tên của vị thần hoàng hôn trong tôn giáo Canaan, với tên của họ dựa trên cùng một SLM gốc mà từ này có nghĩa là từ "hòa bình" trong tiếng Do Thái (Salam hoặc Shalom trong tiếng Ả Rập và tiếng Do Thái hiện đại).[45][46] Do đó, cái tên được đặt cho các từ nguyên như "Thành phố hòa bình",[43][47] "Nơi trú ngụ của hòa bình",[48][49] "trú ngụ trong hòa bình" ("an toàn khi trú ngụ"),[50] xen kẽ với "Tầm nhìn hòa bình" trong một số sách của tác giả Kitô giáo.[51]

Đuôi -ayim kết thúc mang nghĩa kép, do đó dẫn đến sự gợi ý rằng tên Yerushalayim đề cập đến thực tế là thành phố đầu tiên tọa lạc trên hai ngọn đồi.[52][53]

Kinh thánh tiếng Do Thái và nguồn Do Thái

sửa

Hình thức Yerushalem hoặc Yerushalayim (Jerusalem) lần đầu tiên xuất hiện trong Kinh thánh, trong Sách Joshua. Theo một người Midrash, cái tên này là sự kết hợp của " Yireh " ("Nơi ở", tên do Abraham đặt cho nơi ông bắt đầu hy sinh con trai mình) và " Shalem " ("Nơi bình yên", do linh mục cao cấp Shem đặt), sau đó hai tên được Thiên Chúa hợp nhất lại.[54]

Bản chữ ghi lại cũ nhất

sửa

Chữ viết trong tiếng Hebrew ngoài Kinh thánh đầu tiên của từ Jerusalem có niên đại vào thế kỷ thứ sáu hoặc thứ bảy TCN [55][56] và được phát hiện ở Khirbet Beit Lei gần Beit Guvrin năm 1961. Dòng chữ ghi: "Tôi là Yahweh Đức Chúa Trời, tôi sẽ chấp nhận các thành phố của Judah và tôi sẽ cứu chuộc Jerusalem",[57][58][59] hoặc như các học giả khác đề nghị dịch thành: "Yahweh là Thần của cả Trái Đất. Những ngọn núi của Judah thuộc về Người, thuộc về Thần Jerusalem ".[60][61]

Jebus, Zion, Thành phố David

sửa

Một khu định cư cổ xưa của Jerusalem, được thành lập sớm nhất là vào thời đại đồ đồng trên đồi phía trên mùa xuân Gihon, đã theo Kinh Thánh được đặt tên làJebus (ví dụ, Judges 19: 10: יְב֔וּס הִ֖יא יְרוּשָׁלִָ֑ם: "Jebus, nó [là] Jerusalem" [62]).[63] Được gọi là "Pháo đài Zion" (metsudat Zion), nó được David đổi tên thành Thành phố David,[64] và được biết đến với cái tên này trong thời cổ đại.[65][66] Một tên khác, " Zion ", ban đầu được gọi là một phần riêng biệt của thành phố, nhưng sau đó được dùng để biểu thị toàn bộ thành phố và đại diện cho vùng đất Thánh của Israel.

Tên Hy Lạp, La Mã và Byzantine

sửa

Trong tiếng Latin Hy Lạp và tên của thành phố đã được phiên âm Hierosolyma (tiếng Hy Lạp: Ἱεροσόλυμα; trong hieròs Hy Lạp, ἱερός, có nghĩa là thánh), mặc dù thành phố được đổi tên thành Aelia Capitolina cho một phần của thời kỳ lịch sử La Mãcủa nó.

Salem

sửa

Apocryphon Aramaic của Genesis of the Dead Sea Scrolls (1QapGen 22:13) đánh đồng Jerusalem với "Salem" trước đó (שלם), được cho là vương quốc Melchizedek trong Genesis 14:18. Các nguồn gốc tiếng Hebrew khác,[67] kết xuất Kitô giáo đầu tiên của câu [68] và targumim,[69], đưa Salem ở Bắc Israel gần Shechem (hoặc Sichem), nay là Nablus, một thành phố có tầm quan trọng trong văn bản tiếng Hebrew thời kỳ đầu.[70] Có thể người điều khiển Apocryphon của Genesis muốn tách Melchizedek khỏi khu vực của Shechem, lúc đó đang thuộc quyền sở hữu của người Samari.[71] Tuy nhiên, có thể, các nguồn Rabbinic sau này cũng đánh đồng Salem với Jerusalem, chủ yếu để liên kết Melchizedek với các truyền thống Đền thờ sau này.[72]

Tên tiếng Ả Rập

sửa

Trong tiếng Ả Rập, Jerusalem là phổ biến nhất được gọi là القُدس, phiên âm là al-Quds và có nghĩa là "Thành phố linh thiêng" hoặc "Thánh địa".[48][49] Chính sách của chính phủ Israel bắt buộc rằng أُورُشَلِيمَ, Phiên âm như Ūršalīm, đó là cùng nguồn gốc của tên tiếng Hebrew và tiếng Anh, được sử dụng như tên tiếng Ả Rập cho thành phố kết hợp với القُدس. أُورُشَلِيمَ-القُدس.[73] Các gia đình Ả Rập Palestine đến từ thành phố này thường được gọi là " Qudsi " hoặc " Maqdisi ", trong khi những người theo đạo Hồi giáo Palestine có thể sử dụng những thuật ngữ này như một tên gọi dân cư.[74]

Lịch sử

sửa

Jerusalem có lịch sử lâu dài, Theo truyền thuyết Do Thái, Vua David hậu duệ của tổ phụ Abraham, đã chinh phục thành phố này từ người Jebusite. Theo những đồ vật khảo cổ học đã được tìm thấy, sự định cư tại Jerusalem bắt đầu tồn tại từ 3 nghìn năm trước Công Nguyên. Theo những nguồn tin tức lịch sử, thành phố được nhắc đến lần đầu tiên vào những năm 2 nghìn trước Công Nguyên. Lúc đầu, thành phố được xây dựng và sáng lập nên bởi người Canaanite (có thể, nhưng cũng không nhất thiết phải là người Jebusite, người đã chiếm giữ thành phố cuối thời kỳ đồng thiếc) và trở thành thủ đô các vương quốc và thực thể: Vương quốc Israel thống nhất, Vương quốc Judah và Judea trong thời kỳ Đền thờ Thứ nhất và thời kỳ Đền thờ Thứ hai. Thành phố tiếp tục giữ vai trò quan trọng là thủ phủ của Đất Thánh trong thời kỳ thống trị của người Hồi giáo. Jerusalem là thành phố linh thiêng nhất của Do Thái giáo, và có ý nghĩa đặc biệt với Cơ Đốc giáo và Hồi giáo.

Từ năm 1948 đến 1967, phần phía tây của Jerusalem được quản lý bởi Israel như thủ đô của đất nước, trong khi phía Đông Jerusalem được quản lý bởi Jordan. Thành phố hợp nhất lại bởi thắng lợi của Israel trong Chiến tranh sáu ngày, mặc dù địa vị của thành phố vẫn bị tranh chấp. Luật của Israel từ năm 1980 tuyên bố Jerusalem như thủ đô vĩnh viễn, không bị chia cách của Israel, trong khi Đông Jerusalem lại được cho là thủ đô đang được chờ đợi của đất nước Palestina sau này. Địa vị của những nơi linh thiêng trong thành phố cũng đang bị tranh cãi.

Với số dân 704.900 (từ ngày 31 tháng 12 năm 2004[75]), Jerusalem là thành phố không đồng nhất, tiêu biểu cho nhiều loại dân tộc, tôn giáo và những nhóm kinh tế xã hội. Khu vực được gọi là "Thành phố cổ" được bao vây bởi bức tường thành và bao gồm bốn khu: Hồi giáo, Kitô giáo, Do Thái, và Armenia. Thị trưởng hiện giờ của Jerusalem là Nir Barkat.

Tư cách chính trị

sửa

Tư cách quốc tế

sửa
Bài chi tiết: Vị thế của Jerusalem

Trong khi cộng đồng quốc tế xem Đông Jerusalem, bao gồm toàn Phố Cổ, như một phần của các vùng lãnh thổ Palestine bị chiếm đóng, không phải phần nào, phần phía Tây hoặc Đông Jerusalem, được công nhận như là một phần của lãnh thổ của Israel hoặc Nhà nước Palestine. Theo Kế hoạch phân vùng của Liên Hợp Quốc cho Palestine thông qua tại Đại hội đồng Liên Hợp Quốc vào năm 1947, Jerusalem đã được dự kiến ​​sẽ trở thành một corpus separatum (thực thể tách biệt) được quản lý bởi Liên Hợp Quốc. Trong cuộc chiến tranh năm 1948, phần phía tây của thành phố bị chiếm đóng bởi lực lượng của nhà nước non trẻ của Israel, trong khi phần đông bị chiếm đóng bởi Jordan. Cộng đồng quốc tế chủ yếu là xem xét tình trạng pháp lý của Jerusalem để lấy được từ kế hoạch phân vùng, và tương ứng từ chối công nhận chủ quyền của Israel trên thành phố.

Tình trạng dưới sự quản lý của Israel

sửa

Sau năm 1967 chiến tranh sáu ngày, Israel đã mở rộng thẩm quyền và điều hành của mình trên Đông Jerusalem, thiết lập biên giới thành phố mới.

Trong năm 2010, Israel thông qua luật cho Jerusalem tình trạng ưu tiên quốc gia cao nhất ở Israel. Luật này ưu tiên việc xây dựng trong thành phố, và cung cấp các khoản tài trợ và lợi ích về thuế cho cư dân để làm nhà ở, cơ sở hạ tầng, giáo dục, việc làm, kinh doanh, du lịch, và các sự kiện văn hóa giá cả phải chăng hơn. Bộ trưởng Tài chính Moshe Kahlon nói rằng dự luật gửi "một thông điệp chính trị rõ ràng, dứt khoát rằng Jerusalem sẽ không được chia", và rằng "tất cả những người trong cộng đồng Palestine và quốc tế những người mong đợi chính phủ Israel hiện để chấp nhận bất cứ nhu cầu liên quan đến chủ quyền của Israel hơn của nó vốn là sai lầm và gây hiểu nhầm ".

Tư cách của thành phố, và đặc biệt là thánh địa của mình, vẫn còn là một vấn đề cốt lõi trong cuộc xung đột Israel-Palestine. Chính phủ Israel đã thông qua kế hoạch xây dựng trong khu phố Hồi giáo của thành phố cũ để mở rộng sự hiện diện của người Do Thái ở Đông Jerusalem, trong khi một số nhà lãnh đạo Hồi giáo đã tuyên bố rằng người Do Thái không có kết nối lịch sử với Jerusalem, cáo buộc rằng bức tường phía Tây 2500 tuổi được xây dựng như là một phần của một nhà thờ Hồi giáo. Người Palestine coi Jerusalem là thủ đô của Nhà nước Palestine, và biên giới của thành phố đã là chủ đề của các cuộc đàm phán song phương. Một nhóm các chuyên gia đã nhóm họp lúc đó, Thủ tướng Israel Ehud Barak trong năm 2000 kết luận rằng thành phố phải được phân chia, do Israel đã không đạt được bất kỳ mục tiêu quốc gia của mình ở đó. Tuy nhiên, Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu cho biết vào năm 2014 rằng "Jerusalem sẽ không bao giờ bị chia cắt". Một cuộc thăm dò được tiến hành trong tháng 6 năm 2013 cho thấy 74% người Do Thái Israel bác bỏ ý tưởng của một thủ đô của Palestine ở bất cứ phần nào của Jerusalem, mặc dù 72% công chúng coi nó như là một thành phố chia cắt. Một cuộc thăm dò được tiến hành bởi Trung tâm Palestine cho dư luận và Mỹ Pechter Trung Đông thăm dò ý kiến ​​của Hội đồng Quan hệ Đối ngoại, giữa những người dân Ả Đông Jerusalem vào năm 2011 cho thấy 39% người dân Ả Rập Đông Jerusalem sẽ thích có quốc tịch Israel so với 31% người chọn quyền công dân Palestine. Theo thăm dò, 40% cư dân Palestine sẽ thích được ở lại các khu phố của họ nếu họ sẽ được đặt dưới sự cai trị của người Palestine.

Jerusalem là thủ đô

sửa

Thủ đô của Israel

sửa

Ngày 05 tháng 12 năm 1949, Thủ tướng đầu tiên của Israel, David Ben-Gurion, đã tuyên bố Jerusalem là thủ đô của Israel, và từ đó tất cả các nhánh của chính quyền Israel từ lập pháp, tư pháp và hành pháp-được đóng ở đó, ngoại trừ Bộ Quốc phòng đóng ở HaKirya ở Tel Aviv. Tại thời điểm công bố, Jerusalem đã được phân chia giữa Israel và Jordan và do đó chỉ có Tây Jerusalem đã được tuyên bố thủ đô của Israel.

Vào tháng 7 năm 1980, Israel đã thông qua Luật Jerusalem là Luật cơ bản. Luật tuyên bố Jerusalem là thủ đô "hoàn chỉnh và thống nhất" của Israel. "Luật cơ bản: Jerusalem, thủ đô của Israel" là một lý do quan trọng đối với cộng đồng quốc tế không công nhận Jerusalem là thủ đô của Israel. Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc thông qua Nghị quyết 478 trên 20 tháng 8 năm 1980, trong đó tuyên bố rằng Luật cơ bản là "một sự vi phạm luật pháp quốc tế", là "vô giá trị và phải được hủy bỏ ngay lập tức". Các nước thành viên đã được kêu gọi rút đại diện ngoại giao của họ khỏi Jerusalem. Sau nghị quyết, 22 trong số 24 quốc gia mà trước đó đã có Đại sứ quán tại (Tây) Jerusalem chuyển chúng ở Tel Aviv, nơi mà nhiều đại sứ quán đã cư trú trước khi Nghị quyết 478. Costa Rica và El Salvador tiếp vào năm 2006. Hiện nay, không có đại sứ quán nằm trong giới hạn thành phố Jerusalem, mặc dù có bốn lãnh sự trong thành phố.

Năm 1995, Quốc hội Hoa Kỳ đã thông qua đạo luật Đại sứ quán Jerusalem, yêu cầu, với điều kiện, mà đại sứ quán của nó được chuyển từ Tel Aviv đến Jerusalem. Tuy nhiên, Tổng thống Hoa Kỳ đã lập luận rằng các nghị quyết của Quốc hội về tình trạng của Jerusalem chỉ là tư vấn. Hiến pháp bảo lưu quan hệ đối ngoại như một quyền hành pháp, và như vậy, Đại sứ quán Hoa Kỳ vẫn là ở Tel Aviv. Do không công nhận Jerusalem là thủ đô của Israel, một số báo chí phi Israel sử dụng Tel Aviv là một hoán dụ cho Israel.

Ngày 6 tháng 12 năm 2017, tổng thống Mỹ Donald Trump chính thức công nhận Jerusalem là thủ đô của Israel.[76]

Thủ đô của Palestine

sửa

Palestine xem Đông Jerusalem là lãnh thổ bị chiếm đóng theo Nghị quyết của Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc 242. Chính quyền Palestine tuyên bố Jerusalem, bao gồm cả Haram al-Sharif, là thủ đô của Nhà nước Palestine, PLO tuyên bố rằng Tây Jerusalem cũng tuỳ thuộc vào cuộc đàm phán tình trạng vĩnh viễn. Tuy nhiên, nó đã tuyên bố họ sẽ sẵn sàng xem xét các giải pháp thay thế, chẳng hạn như làm Jerusalem là một thành phố mở.

Vị trí hiện tại của PLO là Đông Jerusalem, theo định nghĩa của ranh giới đô thị trước năm 1967, sẽ là thủ đô của Palestine và Tây Jerusalem là thủ đô của Israel, với mỗi nhà nước được hưởng đầy đủ chủ quyền đối với một phần tương ứng của thành phố và với riêng của mình đô thị. Một hội đồng phát triển chung sẽ chịu trách nhiệm phát triển phối hợp.

Một số nhà nước, như Nga và Trung Quốc, công nhận nhà nước Palestine với Đông Jerusalem là thủ đô của nó. Đại hội đồng Liên Hợp Quốc Nghị quyết 58/292 khẳng định rằng những người Palestine có quyền chủ quyền đối với Đông Jerusalem.

Nhân khẩu học

sửa
Dân số Jerusalem
Năm Dân số
1844 15,510
1876 25,030
1896 45,420
1922 62,578
1931 90,053
1944 157,000
1948 165,000
1967 263,307
1980 407,100
1985 457,700
1990 524,400
1995 617,000
2000 657,500
2005 706,400
2010 775,000
2012 933,113
2019 936,425
 

Thành phố kết nghĩa

sửa

Jerusalem là thành phố kết nghĩa với:

Hình ảnh

sửa

Ghi chú

sửa
  1. ^ Jerusalem là thủ đô theo luật pháp Israel. Đây là nơi ở của tổng thống, nơi đặt văn phòng chính phủ, tòa án tối cao và quốc hội (Knesset). Nhà nước Palestine (theo Luật cơ bản của Palestine, Tiêu đề Một: Điều 3) coi Jerusalem là thủ đô của mình.[2] Liên Hợp Quốc và hầu hết các quốc gia không công nhận Jerusalem là thủ đô của Israel, nhận định rằng tình trạng pháp lý của Jerusalem sẽ phụ thuộc vào các cuộc đàm phán trong tương lai giữa Israel và chính quyền Palestine. Hầu hết các quốc gia duy trì đại sứ quán của họ ở Tel Aviv, ngoại ô của Tel Aviv và các vùng ngoại ô của Jerusalem, như Mevaseret Zion (xem CIA Factbook và “Bản đồ Israel” (PDF). (319 KB)) Xem Tình trạng của Jerusalem để biết thêm thông tin.
  2. ^ Số liệu thống kê liên quan đến nhân khẩu học của Jerusalem có tính đến vùng đô thị thống nhất và mở rộng của Israel, bao gồm các đô thị của Israel và Jordan trước năm 1967 cũng như một số làng và vùng phụ cận Palestine khác nằm ở phía đông bắc. Một số ngôi làng và vùng phụ cận của người Palestine đã được chuyển đến Bờ Tây trên thực tế,[11] nhưng vẫn chưa trả lại địa vị pháp lý cho họ.
  3. ^ Phần lớn nguồn sử liệu liên quan đến cuộc chinh phạt Jerusalem của Vua David đến từ Kinh Thánh, nhưng một số nhà sử học thời hiện đại đã bắt đầu xác minh qua cuộc khai quật năm 1993[13]
  4. ^ Tây Jerusalem bao gồm khoảng một phần ba diện tích thành phố Jerusalem hiện tại, Đông Jerusalem thì chiếm khoảng hai phần ba. Khi sáp nhập Đông Jerusalem, Israel đã cho hợp nhất một khu vực của Bờ Tây vào khu vực thành phố Jerusalem, lãnh thổ rộng hơn mười lần diện tích Đông Jerusalem dưới quyền quản lý của Jordan[30][31][32]

Chú thích

sửa
  1. ^ “Old City of Jerusalem and its Walls”. UNESCO. Truy cập ngày 13 tháng 1 năm 2014.
  2. ^ 2003 Amended Basic Law. Basic Law of Palestine. Truy cập ngày 9 tháng 12 năm 2012.
  3. ^ Smith, William (6 tháng 12 năm 2017). “Donald Trump confirms US will recognise Jerusalem as capital of Israel”. Guardian. Truy cập ngày 13 tháng 5 năm 2017.
  4. ^ “Do We Divide the Holiest Holy City?”. Moment Magazine. Bản gốc lưu trữ ngày 3 tháng 6 năm 2008. Truy cập ngày 5 tháng 3 năm 2008. According to Eric H. Cline's tally in Jerusalem Besieged.
  5. ^ Greenberg, Raphael; Mizrachi, Yonathan (ngày 10 tháng 9 năm 2013). “From Shiloah to Silwan – A Visitor's Guide”. Emek Shaveh. Bản gốc lưu trữ ngày 15 tháng 8 năm 2022. Truy cập ngày 25 tháng 7 năm 2018.
  6. ^ “Timeline for the History of Jerusalem”. Jewish Virtual Library. American-Israeli Cooperative Enterprise. Truy cập ngày 16 tháng 4 năm 2007.
  7. ^ Moore, Megan Bishop; Kelle, Brad E. (ngày 17 tháng 5 năm 2011). “Biblical History and Israel's Past: The Changing Study of the Bible and History”. Wm. B. Eerdmans Publishing – qua Google Books.
  8. ^ Ben-Arieh, Yehoshua (1984). Jerusalem in the 19th Century, The Old City. Yad Izhak Ben Zvi & St. Martin's Press. tr. 14. ISBN 0-312-44187-8.
  9. ^ “Old City of Jerusalem and its Walls”. UNESCO World Heritage Convention. Truy cập ngày 11 tháng 9 năm 2010.
  10. ^ Tom Teicholz (ngày 20 tháng 7 năm 2015). “Mr. Jerusalem: Nir Hasson of Haaretz's 'The Jerusalem Blog'”. Forbes Israel. Truy cập ngày 4 tháng 8 năm 2017.
  11. ^ Laub, Karin (ngày 2 tháng 12 năm 2006). “Jerusalem Barrier Causes Major Upheaval”. The Associated Press via The Washington Post. Truy cập ngày 10 tháng 3 năm 2007.
  12. ^ “Selected Data on the Occasion of Jerusalem Day” (PDF). Israel Central Bureau of Statistics. ngày 16 tháng 5 năm 2012. Truy cập ngày 3 tháng 1 năm 2014.
  13. ^ Pellegrino, Charles R. (1995). Return to Sodom & Gomorrah . Harper Paperbacks. tr. 271. ISBN 0-380-72633-5. [see footnote]
  14. ^ Tubb, 1998. pg-13-14.
  15. ^ Mark Smith trong "Lịch sử ban đầu của Thiên Chúa: Đức Giê-hô-va và các vị thần khác của Israel cổ đại" tuyên bố "Mặc dù mô hình còn sót lại từ lâu rằng người Ca-na-an và dân Y-sơ-ra-ên là những người có văn hóa khác nhau, dữ liệu khảo cổ học hiện nay nghi ngờ về quan điểm này. khu vực thể hiện nhiều điểm chung giữa người Do Thái và người Ca-na-an trong thời kỳ đồ sắt I (khoảng năm 1200 - 1000 trước Công nguyên). Hồ sơ cho thấy văn hóa Do Thái phần lớn trùng lặp và bắt nguồn từ văn hóa Canaan... Nói tóm lại, văn hóa Israel phần lớn Canaanite trong tự nhiên. Với những thông tin có sẵn, người ta không thể duy trì sự tách biệt văn hóa triệt để giữa người Canaan và người Do Thái trong thời kỳ Iron I. " (trang 6 Tiếng7). Smith, Mark (2002) "Lịch sử ban đầu của Thiên Chúa: Yahweh và các vị thần khác của Israel cổ đại" (Eerdman's)
  16. ^ Rendsberg, Gary (2008). "Israel không có Kinh thánh". Ở Frederick E. Greenspahn. Kinh thánh tiếng Do Thái: Những hiểu biết và học bổng mới. NYU Press, trang 3
  17. ^ Từ thế kỷ thứ 10 trước Công nguyên:
  18. ^ “Basic Facts you should know: Jerusalem”. Anti-Defamation League. 2007. Bản gốc lưu trữ ngày 4 tháng 1 năm 2013. Truy cập ngày 28 tháng 3 năm 2007. The Jewish people are inextricably bound to the city of Jerusalem. No other city has played such a dominant role in the history, politics, culture, religion, national life and consciousness of a people as has Jerusalem in the life of Jewry and Judaism. Since King David established the city as the capital of the Jewish state circa 1000 BCE, it has served as the symbol and most profound expression of the Jewish people's identity as a nation."
  19. ^ Reinoud Oosting, Jerusalem tại Google Books Brill 2012 pp. 117–118. Isaiah 48:2;51:1; Nehemiah 11:1,18; cf. Joel 4:17: Daniel 5:24. The Isaiah section where they occur belong to deutero-Isaiah.
  20. ^ Shalom M. Paul, Jerusalem tại Google Books Wm. B. Eerdmans Publishing, 2012 p. 306. The 'holiness' (qodesh) arises from the temple in its midst, the root q-d-š referring to a sanctuary. The concept is attested in Mesopotamian literature, and the epithet may serve to distinguish Babylon, the city of exiles, from the city of the Temple, to where they are enjoined to return.
  21. ^ Golb, Norman (1997). “Karen Armstrong's Jerusalem—One City, Three Faiths”. The Bible and Interpretation. Bản gốc lưu trữ ngày 11 tháng 10 năm 2013. Truy cập ngày 10 tháng 7 năm 2013. The available texts of antiquity indicate that the concept was created by one or more personalities among the Jewish spiritual leadership, and that this occurred no later than the 6th century B.C.
  22. ^ Ê-sai 52: 1 ἡ α.
  23. ^ Joseph T. Lienhard, Kinh Thánh, Giáo hội, và Authority: Canon của Kinh Thánh Kitô giáo trong lịch sử và thần học, Liturgical Press, 1995 pp 65-66:. 'Bản Bảy Mươi là bản dịch của người Do Thái và cũng được sử dụng trong các giáo đường Do Thái. Nhưng vào cuối thế kỷ thứ nhất, nhiều người Do Thái đã ngừng sử dụng bản Septuagint vì các Kitô hữu tiên khởi đã chấp nhận nó như một bản dịch của riêng họ, và nó bắt đầu được coi là bản dịch của Cơ đốc giáo. '
  24. ^ Thành phố linh thiêng thứ ba trong đạo Hồi:
  25. ^ Kế hoạch hòa bình ở Trung Đông của Willard A. Beling: "Nhà thờ Hồi giáo Aqsa trên Núi Đền là địa điểm linh thiêng thứ ba trong Hồi giáo Sunni sau Mecca và Medina".
  26. ^ Lewis, Bernard; Holt, P. M.; Lambton, Ann biên tập (1986). Cambridge History of Islam. Cambridge University Press.
  27. ^ Qur'an 17:1
  28. ^ Buchanan, Allen (2004). States, Nations, and Borders: The Ethics of Making Boundaries. Cambridge University Press. ISBN 0-521-52575-6. Truy cập ngày 9 tháng 6 năm 2008.
  29. ^ Kollek, Teddy (1977). “Afterword”. Trong John Phillips (biên tập). A Will to Survive – Israel: the Faces of the Terror 1948-the Faces of Hope Today. Dial Press/James Wade. about 225 mẫu Anh (0,91 km2)
  30. ^ Walid Khalidi (1996) Islam, the West and Jerusalem. Center for Contemporary Arab Studies & Center for Muslim–Christian Understanding, Georgetown University, quotes the breakdown as follows: West Jerusalem in 1948: 16,261 dunums (14%); West Jerusalem added in 1967: 23,000 dunums (20%); East Jerusalem under Jordanian rule: 6,000 dunums (5%); West Bank area annexed and incorporated into East Jerusalem by Israel: 67,000 dunums (61%)
  31. ^ Aronson, Geoffrey (1995). “Settlement Monitor: Quarterly Update on Developments”. Journal of Palestine Studies. University of California Press, Institute for Palestine Studies. 25 (1): 131–40. doi:10.2307/2538120. ISSN 0377-919X. JSTOR 2538120. West Jerusalem: 35%; East Jerusalem under Jordanian rule: 4%; West Bank area annexed and incorporated into East Jerusalem by Israel: 59%
  32. ^ Benvenisti, Meron (1976). Jerusalem, the Torn City. Books on Demand. tr. 113. ISBN 978-0-7837-2978-7. East Jerusalem under Jordanian rule: 6,000 dunums; West Bank area annexed and incorporated into East Jerusalem by Israel: 67,000
  33. ^ “Israel plans 1,300 East Jerusalem Jewish settler homes”. BBC News. ngày 9 tháng 11 năm 2010. East Jerusalem is regarded as occupied Palestinian territory by the international community, but Israel says it is part of its territory.
  34. ^ “The status of Jerusalem” (PDF). The Question of Palestine & the United Nations. United Nations Department of Public Information. East Jerusalem has been considered, by both the General Assembly and the Security Council, as part of the occupied Palestinian territory.
  35. ^ “Israeli authorities back 600 new East Jerusalem homes”. BBC News. ngày 26 tháng 2 năm 2010. Truy cập ngày 18 tháng 9 năm 2013.
  36. ^ “Resolution 298 ngày 25 tháng 9 năm 1971”. United Nations. ngày 25 tháng 9 năm 1971. Bản gốc lưu trữ ngày 19 tháng 8 năm 2013. Truy cập ngày 25 tháng 7 năm 2018. Recalling its resolutions... concerning measures and actions by Israel designed to change the status of the Israeli-occupied section of Jerusalem,...
  37. ^ Bisharat, George (2010). “Maximizing Rights”. Trong Susan M. Akram; Michael Dumper; Michael Lynk (biên tập). International Law and the Israeli-Palestinian Conflict: A Rights-Based Approach to Middle East Peace. Routledge. tr. 311. ISBN 978-1-136-85098-1. As we have noted previously the international legal status of Jerusalem is contested and Israel's designation of it as its capital has not been recognized by the international community. However its claims of sovereign rights to the city are stronger with respect to West Jerusalem than with respect to East Jerusalem.
  38. ^ Moshe Hirsch; Deborah Housen-Couriel; Ruth Lapidot (1995). Whither Jerusalem?: Proposals and Positions Concerning the Future of Jerusalem. Martinus Nijhoff Publishers. tr. 15. ISBN 90-411-0077-6. What, then, is Israel's status in west Jerusalem? Two main answers have been adduced: (a) Israel has sovereignty in this area; and (b) sovereignty lies with the Palestinian people or is suspended.
  39. ^ David Noel Freedman; Allen C. Myers; Astrid B. Beck (2000). Eerdmans dictionary of the Bible. Wm. B. Eerdmans Publishing. tr. 694–695. ISBN 978-0-8028-2400-4. Truy cập ngày 19 tháng 8 năm 2010. Nadav Na'aman, Canaan in the 2nd Millennium B.C.E., Eisenbrauns, 2005 pp. 177ff. offers a dissenting opinion, arguing for the transcription Rôsh-ramen, etymologized to r'š (head) and rmm (be exalted), to mean 'the exalted Head', and not referring to Jerusalem.
  40. ^ G. Johannes Botterweck, Helmer Ringgren (chủ biên) Từ điển thần học của Cựu Ước, (tr. David E. Green) William B. Eerdmann, Grand Rapids Michigan, Cambridge, UK 1990, Vol. Cao cấp. 348
  41. ^ “The El Amarna Letters from Canaan”. TAU.ac.il. Truy cập ngày 11 tháng 9 năm 2010.
  42. ^ Meir Ben-Dov, Atlas lịch sử Jerusalem, Nhóm xuất bản quốc tế Continuum, 2002, tr. 23.
  43. ^ a b Binz, Stephen J. (2005). Jerusalem, the Holy City. Connecticut: Twenty-Third Publications. tr. 2. ISBN 9781585953653. Truy cập ngày 17 tháng 12 năm 2011.
  44. ^ G. Johannes Bottereck, Helmer Ringgren, Heinz-Josef Fabry, (chủ biên) Từ điển thần học của Cựu Ước, tr. David E. Green, tập. XV, trang 48 Than49 William B. Eeerdmanns Co. Grand Rapids, Michigan / Cambridge UK 2006, trang 45
  45. ^ Elon, Amos. Jerusalem. HarperCollins Publishers Ltd. ISBN 0-00-637531-6. Bản gốc lưu trữ ngày 10 tháng 3 năm 2003. Truy cập ngày 26 tháng 4 năm 2007. The epithet may have originated in the ancient name of Jerusalem—Salem (after the pagan deity of the city), which is etymologically connected in the Semitic languages with the words for peace (shalom in Hebrew, salam in Arabic).
  46. ^ Ringgren, H., Die Rel Tôn giáo des Alten Orients (Göttingen, 1979), 212.
  47. ^ Hastings, James (2004). A Dictionary of the Bible: Volume II: (Part II: I – Kinsman), Volume 2. Honolulu, Hawaii: Reprinted from 1898 edition by University Press of the Pacific. tr. 584. ISBN 1-4102-1725-6. Truy cập ngày 17 tháng 12 năm 2011.
  48. ^ a b Bosworth, Clifford Edmund (2007). Historic cities of the Islamic world. The Netherlands: Koninklijke Brill NV. tr. 225–226. ISBN 90-04-15388-8. Truy cập ngày 17 tháng 12 năm 2011.
  49. ^ a b Denise DeGarmo (ngày 9 tháng 9 năm 2011). “Abode of Peace?”. Wandering Thoughts. Center for Conflict Studies. Bản gốc lưu trữ ngày 26 tháng 4 năm 2012. Truy cập ngày 17 tháng 12 năm 2011.
  50. ^ Marten H. Willstra, Sách Joshua, William B. Eerdmanns Co. Grand Rapids, Michigan (1981) 1995, tr. 169 n.2
  51. ^ Bosworth, Francis Edward (1968). Millennium: a Latin reader, A. Oxford, United Kingdom: Oxford University Press. tr. 183. ASIN B0000CO4LE. Truy cập ngày 17 tháng 12 năm 2011.
  52. ^ Wallace, Edwin Sherman (tháng 8 năm 1977). Jerusalem the Holy. New York: Arno Press. tr. 16. ISBN 0-405-10298-4. A similar view was held by those who give the Hebrew dual to the word
  53. ^ Smith, George Adam (1907). Jerusalem: The Topography, Economics and History from the Earliest Times to A.D. 70. Hodder and Stoughton. tr. 251. ISBN 0-7905-2935-1. The termination -aim or -ayim used to be taken as the ordinary termination of the dual of nouns, and was explained as signifying the upper and lower cities (see here [1], tr. 251, tại Google Books)
  54. ^ Ginzberg, Louis (1909). Truyền thuyết về người Do Thái Tập I: The Akedah (Bản dịch của Henrietta Szold) Philadelphia: Hội xuất bản Do Thái.
  55. ^ Viết, biết chữ và truyền tải văn bản: Việc sản xuất văn học của Jessica N. Whurrant p. 323
  56. ^ Vua Manasseh và sự hy sinh của trẻ em: Những biến dạng trong Kinh thánh về hiện thực lịch sử của Francesca Stavrakopoulou p. 98
  57. ^ Thế giới truyền miệng và văn bản: Văn học Israel cổ đại của Susan Niditch p. 48
  58. ^ Ngọn núi của Chúa bởi Benyamin Mazar p. 60
  59. ^ Phước lành và nguyền rủa trong bản khắc Syro-Palestin của T. G Crawford p. 137
  60. ^ Joseph Naveh (2001). “Hebrew Graffiti from the First Temple Period”. Israel Exploration Journal. 51: 194–207.
  61. ^ Khám phá Thế giới Kinh Thánh của LaMar C. Berrett p. 178
  62. ^ “Bible, King James Version”. umich.edu. Truy cập ngày 12 tháng 2 năm 2016.
  63. ^ The Oxford encyclopedia of ancient Greece and Rome, Volume 1 tại Google Books, p. 113
  64. ^ 2 Sa-mu-ên 5: 7,9. trích dẫn Israel Finkelstein, Amihay Mazar, Brian B. Schmidt, (chủ biên) Cuộc tìm kiếm Israel lịch sử, Hiệp hội văn học Kinh thánh, 2007 tr. 127.
  65. ^ Bar-Kochva, Bezalel (2002). Judas Maccabeus: The Jewish Struggle Against the Seleucids. Cambridge: Cambridge University Press. tr. 447. ISBN 0-521-01683-5.
  66. ^ Mazar, Eilat (2002). The Complete Guide to the Temple Mount Excavations. Jerusalem: Shoham Academic Research and Publication. tr. 1. ISBN 965-90299-1-8.
  67. ^ Ví dụ, Jubilees 1:30, phiên bản Septuagint của Jeremias 48: 5 (dưới dạng Συχὲμ) và có thể là văn bản Masoretic của Genesis 33:18 (xem KJV và bản dịch lề của Phiên bản sửa đổi).
  68. ^ Ví dụ, phiên bản Vulgate và Peshitta. JA Emerton, "Địa điểm của Salem: Thành phố Melchizedek (Genesis xiv 18)", trang 45.7272 nghiên cứu trong Ngũ kinh. bởi JA Emerton, tập. 41 trong số bổ sung cho Vetus Testamentum (Leiden: EJ Brill, 1990) ("Emerton"), tr. 45. Xem thêm Giăng 3:23 trong đó "Salim" hoặc "Sylem" () được cho là ở gần Ænon, được cho là ở thung lũng núi Ebal, một trong hai ngọn núi ở vùng lân cận Nablus.
  69. ^ Onklelos, Pseudo-Jonathan và Neofiti I. Emerton, tr. 45.
  70. ^ Genesis 12: 6 Ném7 (nơi Abram xây dựng một bàn thờ), Genesis 33: 18 Tắt20, Phục truyền luật lệ 11:29 & 28:11, Joshua 8:33, 1 Kings 12. Emerton, p. 63.
  71. ^ Paul Winter, "Ghi chú về Salem - Jerusalem", Novum Testamentum, vol. 2, tr 151 151 152 (1957).
  72. ^ Raymond Hayward. “Melchizedek as Priest of the Jerusalem Temple in Talmud, Midrash, and Targum” (PDF). The Temple Studies Group. Truy cập ngày 24 tháng 1 năm 2015.
  73. ^ “The Official Website of Jerusalem”. Municipality of Jerusalem. ngày 19 tháng 9 năm 2011. Bản gốc lưu trữ ngày 27 tháng 4 năm 2007.
  74. ^ Sonbol, Amira (1996). Women, the Family, and Divorce Laws in Islamic History. tr. 133.
  75. ^ Central Bureau of Statistics 2004 Report (PDF)
  76. ^ Trần Phương (7 tháng 12 năm 2017). “Mỹ công nhận Jerusalem là thủ đô Israel”. Tuổi Trẻ. Lưu trữ bản gốc ngày 9 tháng 12 năm 2017. Truy cập ngày 9 tháng 12 năm 2017.
  77. ^ “Online Directory: Israel, Middle East”. Sister Cities International. Bản gốc lưu trữ ngày 17 tháng 1 năm 2008. Truy cập ngày 5 tháng 4 năm 2007.
  78. ^ “New York City Global Partners”. NYC.gov. Lưu trữ bản gốc ngày 14 tháng 2 năm 2008. Truy cập ngày 17 tháng 2 năm 2008.

Tài liệu khác

sửa
  • Cheshin, Amir S.; Bill Hutman and Avi Melamed (1999). Separate and Unequal: the Inside Story of Israeli Rule in East Jerusalem Harvard University Press ISBN 978-0-674-80136-3
  • Cline, Eric (2004) Jerusalem Besieged: From Ancient Canaan to Modern Israel. Ann Arbor: University of Michigan Press ISBN 0-472-11313-5.
  • Collins, Larry, and La Pierre, Dominique (1988). O Jerusalem! Simon and Shuster, N.Y. ISBN 0-671-66241-4
  • Gold, Dore (2007) The Fight for Jerusalem: Radical Islam, The West, and the Future of the Holy City International Publishing Company J-M, Ltd. ISBN 978-1-59698-029-7
  • Köchler, Hans (1981) The Legal Aspects of the Palestine Problem with Special Regard to the Question of Jerusalem Vienna: Braumüller ISBN 3-7003-0278-9
  • The Holy Cities: Jerusalem produced by Danae Film Production, distributed by HDH Communications; 2006
  • Wasserstein, Bernard (2002) Divided Jerusalem: The Struggle for the Holy City New Haven and London: Yale University Press. ISBN 0-300-09730-1

Liên kết ngoài

sửa
 
Wikimedia Commons có thêm hình ảnh và phương tiện truyền tải về Jerusalem.
 
Wikivoyage có cẩm nang du lịch về Jerusalem.

Chính quyền

Văn hóa

Giáo dục

Bản đồ

Lấy từ “https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jerusalem&oldid=71877651”