Wikipedia

Danh sách phát minh và khám phá của người Hà Lan

bài viết danh sách Wikimedia

Hà Lan, bất chấp diện tích và dân số thực sự khiêm tốn, có một phần đóng góp đáng kể trong quá trình hình thành nên xã hội hiện đại ngày nay. Đất nước Hà Lan và người Hà Lan đã có những cống hiến nền tảng cho nền văn minh của thế giới trong nhiều lĩnh vực quan trọng. Dưới đây là danh sách các phát minh, sáng kiến (ý tưởng đột phá) và khám phá được thực hiện bởi những người sinh ra tại Hà Lan hoặc không sinh ra tại đây nhưng dành phần lớn cuộc đời và sự nghiệp họ tại Hà Lan.[1] Đây là những thành tựu mang tính đột phá của Hà Lan trong nhiều lĩnh vực như nghệ thuật, khoa học, kỹ thuật, công nghệ, thám hiểm, hàng hải, tư tưởng, kinh tế, tài chính, nông nghiệp...

Trong giai đoạn lịch sử từ cuối thế kỷ XVI cho tới đầu thế kỷ XVIII (Thời đại Khám phá), những nhà thám hiểm và họa đồ nói tiếng Hà Lan đã có đóng góp lớn trong hành trình khám phá và hoàn thiện dần hình dạng bản đồ thế giới như ngày nay. Ở thời kỳ này, các nhà bản đồ học nói tiếng Hà Lan (như Gemma Frisius, Gerard Mercator, Abraham Ortelius, Lucas Janszoon Waghenaer, Petrus Plancius, Jodocus Hondius, Johannes Janssonius và hai cha con nhà Blaeu) cũng là những người đặt nền móng cho sự ra đời và phát triển của ngành khoa học bản đồ (cartography) hiện đại. Nhờ những chuyến thám hiểm của người Hà Lan, nhiều vùng đất trên thế giới từ chỗ gần như không được biết đến đối với cộng đồng bên ngoài (như trường hợp Quần đảo Svalbard, Quần đảo Falkland, Australia, Tasmania, New Zealand, Đảo Phục Sinh) mà lần đầu tiên có mặt trên bản đồ thế giới. Những nhà thám hiểm và họa đồ người Hà Lan cũng là những người đi tiên phong trong việc lập bản đồ lần đầu tiên một cách hệ thống các chòm sao của bầu trời thiên thể nam bán cầu ở cuối thế kỷ XVI. Trong số 88 chòm sao hiện hành do Hiệp hội Thiên văn Quốc tế (IAU) công nhận, có tất cả 15 chòm sao do người Hà Lan lập ra (bao gồm trong đó 12 chòm sao phương nam).

Danh sách được sắp xếp theo thứ tự các chữ cái trong bảng chữ cái tiếng Việt mở rộng.

A sửa

  • Australia, được coi vừa là hòn đảo lớn nhất vừa là lục địa nhỏ nhất thế giới (châu Úc). Nó được khám phá và đánh dấu một cách chính thức (không bị tranh chấp) trên bản đồ lần đầu tiên vào năm 1606 bởi những nhà thám hiểm do Willem Janszoon dẫn đầu, làm việc cho Công ty Đông Ấn Hà Lan. Những nhà thám hiểm người Hà Lan cũng là những người đầu tiên (không bị tranh chấp) khám phá và vẽ bản đồ gần 3/4 đường bờ biển (trừ bờ biển phía Đông) của đại lục Australia trong thế kỷ XVII, sớm hơn bất cứ quốc gia nào khác (không tính những người thổ dân bản địa Australia) có đóng góp trong lịch sử thám hiểm - khám phá Australia.

B sửa

C sửa

D sửa

Đ sửa

F sửa

  • Falkland (quần đảo), cũng được gọi là Quần đảo Sebald, được khám phá và đánh dấu một cách chính thức (không bị tranh chấp) trên bản đồ lần đầu tiên vào năm 1600 bởi nhà hàng hải người Hà Lan Sebald de Weert.
  • Fiji, được khám phá lần đầu tiên (không tranh chấp) trong chuyến thám hiểm của Abel Tasman (1642-1643).

G sửa

H sửa

K sửa

L sửa

  • Lập trình cấu trúc, đề xuất bởi nhà khoa học người Hà Lan Edsger Dijkstra (1968)
  • Luật biển, được đặt nền tảng dưới dạng hiện đại bởi nhà luật học người Hà Lan Hugo Grotius trong tác phẩm Mare Liberum (Sự tự do của biển) xuất bản năm 1609.
  • Luật quốc tế (công pháp quốc tế), được đặt nền tảng dưới dạng hiện đại (mang tính thế tục) bởi nhà luật học người Hà Lan Hugo Grotius trong tác phẩm De jure belli ac pacis (Bàn về luật của chiến tranh và hòa bình) xuất bản năm 1624. Grotius cũng được nhiều nhà nghiên cứu xem là người mở đầu cho trường phái hiện đại (duy lý) của luật tự nhiên, tức luật tự nhiên thế tục.
  • Lực hướng tâm, được đề xuất dưới dạng công thức hiện đại bởi nhà vật lý và toán học người Hà Lan Christiaan Huygens vào năm 1659.
  • Lực Lorentz, được đề xuất dưới dạng phương trình hiện đại bởi nhà vật lý và toán học người Hà Lan Hendrik Lorentz vào năm 1892.
  • Lực Van der Waals, được khám phá bằng lý thuyết lần đầu bởi nhà vật lý học người Hà Lan Johannes Diderik van der Waals vào năm 1873.

M sửa

N sửa

P sửa

Q sửa

  • Quang học sóng, được đặt nền tảng bởi nhà vật lý và toán học người Hà Lan Christiaan Huygens trong tác phẩm Traité de la Lumiére (Luận về ánh sáng), được viết xong từ những năm 1670 nhưng đến năm 1690 mới cho xuất bản.
  • Quang hợp, khám phá và giải thích bởi nhà khoa học người Hà Lan Jan Ingenhousz vào năm 1778.
  • Quản trị doanh nghiệp (cũng được gọi là quản trị công ty), với những nền tảng hiện đại của nó, đã được định hình bởi người Hà Lan trong thế kỷ XVII, gắn liền với sự ra đời và lớn mạnh của Công ty Đông Ấn Hà Lan (tên viết tắt quốc tế trong tiếng Hà Lan: VOC).
  • Quỹ tương hỗ, với mô hình tổ chức đầu tiên của loại quỹ đầu tư này trên thế giới đã ra đời tại Hà Lan vào năm 1774.

S sửa

  • Samoa, được khám phá lần đầu tiên (không bị tranh chấp) trong chuyến thám hiểm của Jakob Roggeveen (1722).
  • Svalbard (quần đảo), được khám phá lần đầu tiên (không bị tranh chấp) trong chuyến thám hiểm của Willem Barentsz (1596).
  • Sàn giao dịch chứng khoán hay sở giao dịch chứng khoán (tên tiếng Anh: stock exchange, securities exchange, bourse), với mô hình của trung tâm giao dịch chứng khoán của thành phố Amsterdam (trong tiếng Hà Lan, từ beurs được dùng để gọi chung cho một trung tâm giao dịch chứng khoán bất kỳ nào đó) ra đời trong thập niên đầu của thế kỷ XVII, được nhiều chuyên gia xem là hình mẫu đầu tiên của loại tổ chức này trên thế giới. Người Hà Lan cũng đóng vai trò quan trọng mang tính nền tảng trong việc xây dựng nhiều thành phần cơ bản của một thị trường chứng khoán hiện đại.
  • Siêu dẫn, hiệu ứng vật lý được khám phá bởi nhà vật lý học người Hà Lan Heike Kamerlingh Onnes vào năm 1911.

T sửa

  • Tài chính doanh nghiệp, với những nền tảng sơ khai của nó, đã được định hình bởi người Hà Lan trong thế kỷ XVII, gắn liền với sự ra đời và lớn mạnh của Công ty Đông Ấn Hà Lan (tên viết tắt quốc tế trong tiếng Hà Lan: VOC).
  • Tasmania, được khám phá lần đầu tiên (không tranh chấp) trong chuyến thám hiểm của Abel Tasman (1642).
  • Tàu ngầm, với một mô hình vận hành do nhà sáng chế người Hà Lan (nhập cư tới Anh Quốc) Cornelis Drebbel đề xuất, chế tạo và thử nghiệm thành công trước công chúng Luân Đôn vào năm 1620.
  • Thị trường chứng khoán, với những đặc tính cơ bản của nó, đã được đặt phần lớn nền móng hiện đại bởi những thương nhân người Hà Lan trong thế kỷ XVII (được xem là thời kỳ hoàng kim trong lịch sử của họ).
  • Thị trường vốn (tên gọi trong tiếng Anh: capital market), cùng với thị trường tiền tệ là 2 thành tố cơ bản của thị trường tài chính hiện đại, với những đặc tính hiện đại của nó, đã được đặt phần lớn nền tảng bởi người Hà Lan trong thế kỷ XVII sau sự ra đời chính thức của thị trường chứng khoán đầu tiên trên thế giới tại Cộng hòa Hà Lan.
  • Thuật toán Dijkstra, đề xuất bởi nhà khoa học người Hà Lan Edsger Dijkstra (1956)
  • Tiqui-taca (cũng được gọi là tiki-taka), đặt nền tảng bởi cựu cầu thủ và huấn luyện viên bóng đá người Hà Lan Johan Cruyff trong thời gian ông huấn luyện FC Barcelona (1988-1996). Phong cách bóng đá này đóng một vai trò quan trọng trong thành công của câu lạc bộ bóng đá FC Barcelona và đội tuyển bóng đá quốc gia Tây Ban Nha trong giai đoạn 2008-2012.
  • Tinh trùng, được khám phá lần đầu tiên trên thế giới bởi nhà khoa học kiêm thương gia người Hà Lan A. van Leeuwenhoek với sự trợ giúp của kính hiển vi do chính ông thiết kế.
  • Titan (vệ tinh), được khám phá lần đầu bởi nhà vật lý và toán học người Hà Lan Christiaan Huygens vào năm 1655.
  • Tonga, được khám phá lần đầu tiên (không bị tranh chấp) trong chuyến thám hiểm khởi hành từ Cộng hòa Hà Lan của Willem Schouten và Jacob Le Maire (1616). Chuyến thám hiểm của Abel Tasman vào năm 1643 một lần nữa xác nhận vai trò tiên phong của những nhà thám hiểm người Hà Lan ở giai đoạn từ cuối thế kỷ XVI cho tới đầu thế kỷ XVIII trong hành trình khám phá và hoàn thiện hình dạng bản đồ địa lý thế giới như ngày nay.
  • Trung tâm tài chính (tên gọi trong tiếng Anh: financial centre) với mô hình của thành phố Amsterdam trong thời kỳ hoàng kim của nó (thế kỷ XVII), được nhiều chuyên gia kinh tế và tài chính xem là hình mẫu mang tính hiện đại đầu tiên (với nhiều đặc tính cơ bản) của một trung tâm tài chính quốc tế (cũng được gọi là trung tâm tài chính toàn cầu) đã trở thành phổ biến ngày nay tại nhiều thành phố trên thế giới như New York, Mumbai, Singapore, Hồng Kông, Thượng Hải, Tokyo...

V sửa

Thư viện hình ảnh sửa

  •  
    Bản đồ thế giới năm 1664 do những nhà họa đồ người Hà Lan xuất bản. Trong giai đoạn lịch sử từ cuối thế kỷ XVI tới đầu thế kỷ XVIII, những nhà thám hiểm và họa đồ nói tiếng Hà Lan đã có đóng góp lớn trong hành trình khám phá và hoàn thiện dần hình dạng bản đồ thế giới như ngày nay.
  •  
    Những nhà họa đồ và thám hiểm người Hà Lan cũng là những người đi tiên phong trong việc lập bản đồ hệ thống các chòm sao của bầu trời thiên thể nam bán cầu ở cuối thế kỷ XVI. Trong số 88 chòm sao hiện hành do IAU công nhận, có tất cả 15 chòm sao do người Hà Lan lập ra (bao gồm trong đó 12 chòm sao phương nam).
  •  
    Bản sao con tầu của Công ty Đông Ấn Hà Lan (VOC) với hình ảnh biểu trưng của công ty in trên lá cờ Hà Lan.
  •  
    Một cảnh giao dịch thường ngày ở trụ sở giao dịch chứng khoán Amsterdam (tên trong tiếng Hà Lan: Beurs van Hendrick de Keyser) trong thế kỷ XVII.
  • Kính hiển vi quang học.
    Kính hiển vi quang học.
  •  
    Kính viễn vọng quang học.
  •  
    Bản sao mô hình tàu ngầm do Cornelis Drebbel thiết kế và chế tạo.
  •  
    Một đồng hồ quả lắc loại treo tường ở thế kỷ XIX.
  •  
    Nhiệt kế thủy ngân dùng đo nhiệt độ phòng.

Xem thêm sửa

Tham khảo sửa

  • Buchwald, Jed Z.: The Rise of the Wave Theory of Light: Optical Theory and Experiment in the Early Nineteenth Century. (University of Chicago Press, 1989, 498pp)
  • Bulut, Mehmet: Ottomaans-Nederlandse Economische Betrekkingen in de Vroeg-moderne Periode 1571–1699 (Ottoman-Dutch Economic Relations in the Early Modern Period 1571–1699). Uitgeverij Verloren, 2001, 240pp
  • Burch, George Edward; DePasquale, Nicholas P.; Howell, Joel D.: A History of Electrocardiography (Norman Cardiology Series). Norman Publishing, 1990, 309pp
  • Burkhardt, Jr., Richard W.: Patterns of Behavior: Konrad Lorenz, Niko Tinbergen, and the Founding of Ethology. University of Chicago Press, 2005, 648pp
  • Calisher, Charles H.; Horzinek, M.C. (eds.): 100 Years of Virology: The Birth and Growth of a Discipline. Springer, 1st edition, 1999, 224pp
  • Cassis, Youssef: Capitals of Capital: The Rise and Fall of International Financial Centres 1780-2009. Translated by Jacqueline Collier. (Cambridge University Press, 2010, 408pp)

Chú thích sửa

  1. ^ Do lịch sử Hà Lan có sự hòa nhập về huyết thống và văn hóa giữa nhiều sắc tộc khác nhau (bao gồm các cộng đồng dân tộc như Hà Lan-Bỉ, Hà Lan-Đức, Hà Lan-Pháp, Hà Lan-Frisia, Hà Lan-Bắc Âu, Hà Lan-Iberia, Hà Lan-Do Thái, Hà Lan-Hồi giáo), nên khái niệm người Hà Lan trong bài viết này cần được hiểu theo nghĩa rộng. Cũng như khi nói đến khái niệm người Việt Nam hiện đại chúng ta cần hiểu rằng không chỉ có người Kinh (cũng được gọi là người Việt) mà còn bao gồm nhiều cộng đồng dân tộc khác như người Chăm, người Khmer, người Hoa...
  2. ^ Tên quốc tế sắp xếp theo thứ tự bảng chữ cái là: Apus (Thiên Yến), Camelopardalis (Lộc Báo), Chamaeleon (Yển Diên), Columba (Thiên Cáp), Dorado (Kiếm Ngư), Grus (Thiên Hạc), Hydrus (Thủy Xà), Indus (Ấn Đệ An), Monoceros (Kỳ Lân), Musca (Thương Dăng), Pavo (Khổng Tước), Phoenix (Phượng Hoàng), Triangulum Australe (Nam Tam Giác), Tucana (Đỗ Quyên) và Volans (Phi Ngư). Hệ thống 12 chòm sao phương Nam mới (không tính Camelopardalis, Columba và Monoceros trong danh sách kể trên) do người Hà Lan tạo ra đã được Johann Bayer người Đức lấy để bổ sung vào tác phẩm Uranometria xuất bản năm 1603.

Liên kết ngoài sửa

Lấy từ “https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_sách_phát_minh_và_khám_phá_của_người_Hà_Lan&oldid=69550030”