Các thuật ngữ và khái niệm Phật giáo

Các thuật ngữ và khái niệm Phật giáo, bảng chú giải thuật ngữ Phật giáo thường có nguồn gốc từ các tư tưởng triết lý đến từ Ấn Độ, Tây Tạng, Nhật Bản... và qua đường Trung Hoa vào Việt Nam. Các thuật ngữ và khái niệm được liệt kê trong bảng sau đây là để giúp người đọc hiểu được nguyên gốc của chúng, cũng như đưa ra một định nghĩa sơ khởi của thuật ngữ hay khái niệm đó.

Các ngôn ngữ và tông phái được nhắc đến trong bài:

• Tiếng Pali: đặc biệt được dùng trong các kinh của Thượng tọa bộ, hay "Phật giáo nguyên thủy", (Theravada)
• Tiếng Phạn (Sanskrit) và Phật giáo tạp chủng phạn ngữ (Buddhist Hybrid Sanskrit): được dùng nhiều trong Phật giáo Đại thừa
• Tiếng Tây Tạng: trong Phật giáo Tây Tạng, đặc biệt là Kim cang thừa
• Chữ Hán, Hán-Việt và các ngôn ngữ thuộc nhóm CJKV (Chinese-Japanese-Korean-Vietnamese)

A

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
A-di-đà	sa.: amitābha ("vô lượng ánh sáng") và amitāyus ("vô lượng đời sống")	阿彌陀 hay 阿彌陀佛, 阿弥陀 hay 阿弥陀仏 zh.: Āmítuó hay Āmítuó fó ja.: Amida hay Amida-butsu
A-hàm	sa.: Āgama	pi.: Nikāya 阿含 zh.: Āhán ja.: Agon
ái	zh.: 愛	pi.: taṇhā sa.: tṛṣṇā 愛 zh.: ài ja.: ai
a-la-hán	pi.: arahat hay arahant sa.: arhat hay arhant	bo.: དགྲ་ཅོམ་པ་, dgra com pa 阿羅漢 zh.: āluóhàn ja.: arakan
a-lại-da thức	pi., sa.: ālayavijñāna	bo.: ཀུན་གཞི་རྣམ་པར་ཤེས་པ་ kun gzhi rnam par shes pa 阿賴耶識, 阿頼耶識 zh.: ālàiyēshí ja.: araya-shiki
a-tì-đạt-ma	abhi là "bên trên" hay "thuộc về", dhamma là "đạo" pi.: abhidhamma sa.: abhidharma	bo.: chos mngon pa 阿毗達磨 zh.: ?? ja.: ??
a-xà-lê	pi.: ācāriya sa.: ācārya	th.: อาจารย์ ajahn 阿闍梨, 阿闍梨耶 zh.: āshélí hay āshélíyē ja.: ajari hay ajariya
ấn	zh.: 印	sa.: mudrā bo.: ཕྱག་རྒྱ་ phyag rgya 印 zh.: ?? ja.: inzō

B

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
ba-la-mật-đa/ba-la-mật	pi.: parami sa.: pāramitā	波羅蜜 zh.: bōluómì ja.: haramitsu
Ban-thiền Lạt-ma	bo.: པན་ཆེན་བླ་མ་ panchen blama	sa.: paṇḍitaguru 班禪喇嘛 zh.: ?? ja.: ??
báo thân	zh.: 報身	sa.: saṃbhogakāya 報身 zh.: bàoshēn ja.: hōshin
Bát chính đạo	zh.: 八正道	pi.: aṭṭhāṅgika-magga sa.: aṣṭāṅgika-mārga th.: อริยมรรค ariya-mak 八正道 zh.: Bāzhèngdào ja.: Hasshōdō
bát-nhã	pi.: paññā sa.: prajñā	般若 zh.: bānruò ja.: hannya
bát-nhã-ba-la-mật-đa/bát-nhã-ba-la-mật	đến từ bát-nhã và ba-la-mật-đa	sa.: prajñāpāramitā pi.: paññāparami 般若波羅蜜多 zh.: bānruòbōluómì ja.: hannya-haramita
bát-niết-bàn	gốc từ Niết-bàn	pi.: parinibbāna sa.: parinirvāṇa 般涅槃 zh.: bān nièpán ja.: hatsunehan
bất hại	zh.: 不害	sa.: ahiṃsā pi.: ahiṃsā 不害 zh.: bù hài ja.: fugai
Bích-chi Phật	zh.: 辟支佛	pi.: paccekabuddha sa.: pratyekabuddha 辟支佛 zh.: ?? ja.: Hyakushibutsu
bố thí	zh.: 布施	pi., sa.: dāna 布施 zh.: bushī ja.: fuse
bồ-đề	pi., sa.: bodhi	菩提 zh.: pútí ja.: bodai
bồ-đề tâm	đến từ bồ-đề	pi., sa.: bodhicitta bo.: བྱང་ཆུབ་ཀྱི་སེམས་ byang chub kyi sems 菩提心 zh.: pútíxīn ja.: bodaishin
Bồ-đề thụ	đến từ bồ-đề	菩提樹 sa.: bodhidruma, bodhitaru zh.: Pútishù ja.: Bodaiju
bồ-tát	zh.: 菩薩	pi.: bodhisatta sa.: bodhisattva 菩薩 zh.: púsà ja.: bosatsu
Bộ kinh	zh.: 部經	pi.: Nikāya sa.: Āgama 部經 zh.: Bùjīng ja.: ??
bụt	từ √budh: "thức tỉnh" pi., sa.: buddha	佛, 仏 zh.: fó ja.: butsu hay hotoke

C

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
cận sự nam	zh.: 近事 (cận sự)	sa.: upāsaka 近事男 zh.: jìnshìnán ja.: ??
cận sự nữ	zh.: 近事 (cận sự)	sa.: upāsika 近事女 zh.: jìnshìnǚ ja.: ??
chân âm	zh.: 真言	sa.: mantra 真言 zh.: zhēnyán ja.: shingon
chính niệm	zh.: 正念	pi.: sammā-sati sa.: samyag-smṛti 正念 zh.: zhèngniàn ja.: ??
chủng tử	zh.: 種子	sa.: bīja 種子 zh.: zhŏngzi ja.: shushi
công án	zh.: 公案	公案 zh.: gōng-àn ja.: gong'an
Cực lạc	zh.: 極樂	sa.: sukhāvatī; bo.: བདེ་བ་ཅན་ Dewachen 極樂 zh.: jílè ja.: jōdo

D

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
danh sắc	zh.: 名色	pi., sa.: nāmarūpa 名色 zh.: míngsè ja.: myōshiki
Di-lặc	zh.: 彌勒 hay 彌勒佛, 弥勒 hay 弥勒仏	pi.: Metteyya sa.: Maitreya 彌勒 hay 彌勒佛, 弥勒 hay 弥勒仏 zh.: Mílè hay Mílè Fó ja.: Miroku hay Miroku-butsu
dục giới	zh.: 欲界	pi.: kāmadhātu, kāmaloka sa.: kāmadhātu, kāmaloka bo.: འདོད་ཁམས་ `dod khams 欲界 zh.: yùjiè ja.: ??
du-già	sa.: yoga	瑜伽 zh.: ?? ja.: ??
duyên/duyên khởi	zh.: 因縁, 緣起	pi.: paṭicca-samuppāda sa.: pratītya-samutpāda 因縁, 緣起 zh.: yīn, yuánqǐ ja.: innen, engi
Duy thức tông	zh.: 唯識宗	sa.: vijñaptimātravādin 唯識宗 zh.: ?? ja.: ??

Đ

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
đại thành tựu	zh.: 大成就	sa.: mahāsiddhi th.: มหายาน 大成就 zh.: dàchéngjiù ja.: ??
đại thủ ấn	zh.: 大手印	sa.: mahāmudrā bo.: ཕྱག་རྒྱ་ཆེན་པོ་ chag-je chen-po 大手印 zh.: ?? ja.: ??
Đại thừa	zh.: 大乘	sa.: mahāyāna 大乘 zh.: Dàshèng ja.: Daijō
đát-đặc-la	zh.: 怛特羅	sa.: tantra 怛特羅 zh.: dátèluó ja.: ??
Đạt Lai Lạt Ma/Đạt-lại Lạt-ma	bo.: ཏཱ་ལའི་བླ་མ་ taa-la'i bla-ma	達賴喇嘛 zh.: Dálài Lǎma ja.: Darai Rama
điển toạ	zh.: 典座	典座 zh.: diànzuò ja.: tenzo
độc tham	zh.: 獨參	獨參 zh.: dúcān ja.: dokusan

G

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
giác tính	zh.: 覚性	sa.: buddhatā 覚性 zh.: ?? ja.: kakushō
giải thoát	解脱	pi.: mokkha, vimokkha, mutti, vimutti sa.: mokṣa, vimokṣa, mukti, vimukti 解脱 zh.: jiětuō ja.: gedatsu
giới	zh.: 戒	pi.: sīla sa.: śīla 戒 zh.: jiè ja.: kai

H

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
hành	zh.: 行	pi.: saṅkhāra sa.: saṃskāra 行 zh.: xíng ja.: gyō
hiệp chưởng	zh.: 合掌	sa.: añjali 合掌 zh.: hézhǎng ja.: gasshō
hoá thân	zh.: 化身	bo.: སྤྲུལ་སྐུ་ tulku sa.: nirmāṇa-kāya 化身 zh.: huàshēn ja.: keshin
Hộ pháp	zh.: 護法	pi.: dhammapāla sa.: dharmapāla 護法 zh.: ?? ja.: ??
hữu	zh.: 有	pi., sa.: bhava 有 zh.: yǒu ja.: u
hữu luân	zh.: 有輪	pi.: bhavacakka sa.: bhava-cakra 有輪 zh.: ?? ja.: ??

K

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
không hành nữ	zh.: 空行女	sa.: ḍākinī bo.: མཁའ་འགྲོ་མ་ mkha` `gro ma 空行女 zh.: ?? ja.: ??
khổ	zh.: 苦	pi.: dukkha sa.: duḥkha 苦 zh.: kǔ ja.: ku
kiến tính	zh.: 見性	見性 zh.: jiànxìng ja.: kenshō
Kim cương thừa	zh.: 金剛乘	sa.: vajrayāna 金剛乘 zh.: Jīngāng chéng ja.: ??
kinh	zh.: 經	pi.: sutta sa.: sūtra 經, 経 zh.: jīng ja.: kyō
Kinh tạng	zh.: 經藏	pi.: Sutta-piṭaka sa.: Sūtra-piṭaka 經藏, 経蔵 zh.: Jīngcáng ja.: Kyōzō

L

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
lão sư	zh.: 老師	老師 zh.: lǎo shī ja.: rōshi
lão tử	zh.: 老死	pi., sa.: jarāmaraṇa 老死 zh.: ?? ja.: ??
lạt-ma	bo.: བླ་མ་ lama	sa.: guru 喇嘛 zh.: lǎma ja.: rama
Lâm Tế tông	zh.: 臨濟宗	臨濟宗 zh.: Línjì-zōng ja.: Rinzai-shū
luân hồi	zh.: 輪迴	pi., sa.: saṃsāra 輪迴 zh.: lúnhúi ja.: rinne
Luận tạng	zh.: 論藏	pi.: Abhidhamma-piṭaka sa.: Abhidharma-piṭaka 論藏 zh.: Lùnzàng ja.: Ronzō
Luật tạng	zh.: 律藏	pi., sa.: Vinaya-piṭaka 律藏 zh.: Lǜzàng ja.: Ritsuzō
lục nhập	zh.: 六入	pi.: saḷāyatana sa.: ṣaḍāyatana 六入 hay 六処 zh.: liùrù ja.: rokunyū hay rokusho

M

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
mõ		木魚 zh.: mùyú ja.: mokugyo

N

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
nam-mô	pi.: namo sa.: namaḥ hay namas	南無 zh.: nammu ja.: namu hay nam
ngã	zh.: 我	pi.: atta sa.: ātman 我 zh.: wǒ ja.: ??
nghiệp	zh.: 業	pi.: kamma sa.: karma th.: กรรม kam 業 zh.: yè ja.: gō
ngộ	zh.: 悟	悟 zh.: wú ja.: satori
ngũ uẩn	zh.: 五蘊	pi.: pañca khandha sa.: pañca skandha 五蘊 zh.: wǔyùn ja.: go-on
nhân duyên	zh.: 因縁	pi.: paṭicca-samuppāda sa.: pratītya-samutpāda bo.: རྟེན་ཅིང་འབྲེལ་བར་འབྱུང་བ་ rten cing `brel bar `byung ba 因縁 zh.: yīn ja.: innen
Như Lai	zh.: 如来	sa.: tathāgata 如来 zh.: rúlái ja.: nyorai
Như Lai tạng	zh.: 如来蔵	sa.: tathāgatagarbha 如来蔵 zh.: rú lái ?? ja.: nyuoraizō
Niết-bàn	pi.: nibbāna sa.: nirvāṇa	th.: นิพพาน nípphaan 涅槃 zh.: Nièpán ja.: Nehan

P

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
pháp	zh.: 法	pi.: dhamma sa.: dharma 法 zh.: fă ja.: hō
pháp thân	zh.: 法身	sa.: dharmakāya 法身 zh.: fǎshēn ja.: hosshin
Phật	zh.: 佛	佛 zh.: fó ja.: hotoke
phật tính	zh.: 佛性	sa.: buddhatā hay buddha-svabhāva 佛性, 仏性 zh.: fóxìng ja.: busshō
phương tiện	zh.: 方便	sa.: upāya 方便 zh.: fāngbiàn ja.: hōben

Q

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
Quan Thế Âm	zh.: 觀世音 hay 觀音	觀世音 hay 觀音 zh.: Guān Shì Yīn hay Guān Yīn ja.: Kanzeon hay Kannon
quán	zh.: 觀 hay 観	pi.: vipassanā sa.: vipaśyanā hay vidarśanā 觀 hay 観 zh.: guān ja.: kan
quy y	zh.: 歸依	pi.: saraṇa sa.: śaraṇa bo.: skyabs 歸依 zh.: ?? ja.: ??

S

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
sân	zh.: 瞋	sa.: dveṣa 瞋 zh.: chēn ja.: jin
sắc giới	zh.: 色界	sa., pi.: rūpaloka, rūpadhātu bo.: གཟུགས་ཁམས་ gzugs khams 色界 zh.: sèjiè ja.: ??
sinh	zh.: 生	pi., sa.: jāti 生 zh.: shēng ja.: shō

T

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
tam bảo	zh.: 三寶	三寶 sa.: triratna pi. tiratana zh.: sānbăo ja.: sanbō
Tam độc	zh.: 三毒	bo.: dug gsum 三毒 zh.: Sāndú ja.: Sandoku
tam giới	zh.: 三界	pi.: tiloka sa.: triloka bo.: ཁམས་གསུམ་ khams gsum 三界 zh.: sānjiè ja.: sankai
Tam tạng	zh.: 三藏	pi.: Tipiṭaka sa.: Tripiṭaka th.: ไตรปิฎก Traipidok 三藏 zh.: Sānzàng ja.: Sanzō ko.: Samjang
tam thân	zh.: 三身	sa.: trikāya 三身 zh.: sānshēn ja.: sanjin
Tam thời	zh.: 三時	三時 zh.: Sānshí ja.: Sanji
Tam luận tông	zh.: 三論宗	三論宗 zh.: Sānlùnzōng ja.: Sanron-shū
Tào Động tông	zh.: 曹洞宗	曹洞宗 zh.: Cáodòng-zōng ja.: Sōtō-shū
tăng già	pi., sa.: saṅgha	僧, 僧侶 zh.: sēnglǚ ja.: sōryō
thần thể	zh.: 神體	sa.: iṣṭadevatā 神體 zh.: shéntí ja.: shintai
Thiên Thai tông	zh.: 天台宗	天台宗 zh.: tiāntāi-zōng ja.: tendai-shū
thiền đường	zh.: 禅堂	禅堂 zh.: chántáng ja.: zendo
Thiền-na/Thiền	禪那/禪 pi.: jhāna sa.: dhyāna	禪那/禪 zh.: Chánna/Chán ja.: Zenna/Zen
Thiền tông	zh.: 禪宗	禪宗 zh.: Chánzōng ja.: Zen-shū
thủ	zh.: 取	pi., sa.: upādāna 取 zh.: qǔ ja.: shu
thụ	zh.: 受	pi., sa.: vedanā 受 zh.: shòu ja.: ju
thức	zh.: 識	pi.: viññāṇa sa.: vijñāna 識 zh.: shí ja.: shiki
Thượng toạ bộ	zh.: 上座部	pi.: Theravāda sa.: Sthaviravāda 上座部 zh.: Shàngzuòbù ja.: Jōzabu
tiếp tâm	zh.: 接心	接心 zh.: jiēxīn ja.: sesshin
Tiểu thừa	zh.: 小乘	小乘 zh.: Xiǎoshèng ja.: Shōjō
tính Không	zh.: 空	空 zh.: kōng ja.: kū
tỉ-khâu/tỉ-khưu	pi.: bhikkhu sa.: bhikṣu	bo.: དགེ་སློང་ dge slong th.: ภิกขุ bhikku 比丘 zh.: bǐ qiū ja.: biku
tỉ-khâu-ni/tỉ-khưu-ni	từ tỉ-khâu pi.: bhikkhunī sa.: bhikṣu	bo.: དགེ་སློང་མ་ sde slong ma th.: ภิกษุณี bhiksuni 比丘尼 zh.: bǐ qiū ní ja.: bikuni
Tịnh độ tông	zh.: 净土宗	净土宗 zh.: Jìngtǔ-zōng ja.: Jōdo-shū ko.: Jeongtojong
toạ thiền	ja.: 坐禪 zazen	坐禪 zh.: zuòchán
trung đạo	zh.: 中道	pi.: majjhimā paṭipadā sa.: madhyamā pratipad 中道 zh.: zhōngdào ja.: chūdō
trung hữu	zh.: 中有	sa.: antarābhava bo.: བར་མ་དོའི་སྲིད་པ་ bar ma do'i srid pa 中有 zh.: zhongyǒu ja.: chūu
Trung quán tông	zh.: 中觀宗	sa.: mādhyamika bo.: དབུ་མ་པ་ dbu ma pa 中觀宗 zh.: Zhōngguānzōng ja.: ??
Tứ diệu đế	zh.: 四諦	pi.: Cattāri ariya-saccāni sa.: Catvāry āryasatyāni 四諦 zh.: Sìdì ja.: Shitai

U

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
ứng thân	zh.: 応身	sa.: nirmāṇakāya 応身 zh.: yìngshēn ja.: ōjin

V

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
vô minh	zh.: 無明	pi.: avijjā sa.: avidyā bo.: མ་རིག་པ་ ma rig-pa 無明 zh.: wúmíng ja.: mumyō
vô ngã	zh.: 無我	pi.: anattā sa.: anātman 無我 zh.: wúwǒ ja.: muga
vô sắc giới	zh.: 無色界	sa., pi.: arūpaloka, arūpadhātu bo.: གཟུགས་མེད་ཁམས་ gzugs med khams 無色界 zh.: wú sèjiè ja.: ??
vô thường	zh.: 無常	pi.: anicca sa.: anitya 無常 zh.: wúcháng ja.: mujō

X

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
xúc	zh.: 觸	pi.: phassa sa.: sparśa 觸 hay 触 zh.: chù ja.: soku

Thư mục tham khảo

• Bukkyō kan-bon dai jiten 佛教漢梵大辭典 (Buddhist Chinese-Sanskrit Dictionary). Hirakawa Akira 平川彰. Tokyo: Reiyūkai 霊友会, 1997.
• DDB, Digital Dictionary of Buddhism, Muller, Charles, ed.<http://www.buddhism-dict.net/ddb/>.
• Encyclopaedia of Buddhism, Government of Ceylon, Colombo, 1965–.
• Fóguāng dàcídiǎn 佛光大辭典. Fóguāng dàcídiǎn biānxiū wěiyuánhuì 佛光大辭典編修委員會. Taipei: Fóguāng chūbǎnshè, 1988.
• Materials for a Dictionary of the Prajñāpāramitā-Literature, E. Conze. Tokyo, 1973.
• The Pali Text Society’s Pali-English Dictionary, editors T. Rhys Davids and W. Stede, publ. by the Pali Text Society, Luân Đôn, 1972.
• A Dictionary of Chinese Buddhist Terms by William Edward Soothill and Lewis Hodous <http://www.acmuller.net/soothill/soothill-hodous.html Lưu trữ 2008-12-01 tại Wayback Machine>.