Đế quốc Sasan

Nhà Sassan, còn gọi là Sassanian, Sasanid, Sassanid, (tiếng Ba Tư: ساسانیان) hay Tân Đế quốc Ba Tư, là triều đại Hỏa giáo cuối cùng của Đế quốc Ba Tư trước sự nổi lên của đạo Hồi. Đây là một trong hai đế quốc hùng mạnh nhất vùng Tây Á trong vòng 400 năm. Ardashir I đã thành lập triều đại này sau khi ông ta đánh bại vua nhà Arsacid cuối cùng là Artabanus IV Adravan, và kết thúc khi vị Vua của các vua cuối cùng là Yazdegerd III (632–651) thoái vị sau 14 năm kháng chiến chống sự càn quét của người Ả Rập theo Hồi giáo. Lãnh thổ của đế quốc Sassanid bao gồm Iran, Iraq, Armenia, Afghanistan, phía tây Thổ Nhĩ Kỳ và một phần của Syria, Pakistan, Kavkaz, Trung Á và Ả rập. Dưới triều Khosrau II (590–628) thì Ai Cập, Jordan, Palestine và Liban cũng thuộc Sassanid. Người Sassanid gọi đế quốc họ là Erānshahr (ایرانشهر) tức "Lãnh địa của người Iran".

Đế quốc Sasan
Tên bản ngữ Ērānshahr
224–651
Derafsh Kaviani Simurgh
Đế quốc Sassanid vào thời điểm cực thịnh năm 620 CN, dưới triều Khosrau II   Cương vực ban đầu   Lãnh thổ mà Khoraus II chiếm được trong cuộc chiến với Đông La Mã (602-628)
Tổng quan
Thủ đô	Istakhr (224–226) Ctesiphon (226–637)
Ngôn ngữ thông dụng	Tiếng Ba Tư trung đại (chính thức) Tiếng Aramaic trung đại (lingua franca) Parthia (hành chính, đến thế kỷ 3) được nói ở các tỉnh miền đông bắc và bởi bảy dòng họ Parthia) Hy Lạp (hành chính, đến thế kỷ 3) và địa phương) Armenia (ngôn ngữ địa phương) Các ngôn ngữ khác
Tôn giáo chính	Bái Hoả giáo (ngoài ra còn có tôn giáo Babylon, Cảnh giáo, Minh giáo, Do Thái giáo, Manda giáo, Pagan giáo, Mithra giáo, Ấn giáo, Phật giáo)
Chính trị
Chính phủ	Phong kiến tập quyền
Shahanshah
• 224–241	Ardashir I (đầu)
• 632–651	Yazdegerd III (cuối)
Lịch sử
Thời kỳ	Hậu Cổ đại
• Trận Hormozdgān	28 tháng 4 224
• Điểm cực đỉnh của cuộc chiến tranh La Mã-Ba Tư 602-628	602–628
• Nội chiến	628-632
• Người Hồi giáo xâm lăng	633–651
• Đế quốc cáo chung	651
Địa lý
Diện tích
• 550	3.500.000 km2 (1.351.358 mi2)
Tiền thân Kế tục Đế quốc Parthia Ấn-Scythia Vương quốc Iberia Đế quốc Quý Sương Vương quốc Armenia (cổ đại) Người Lakhmid Nhà Qarinvand Zarmihrid Nhà Rashidun Nhà Dabuy Masmughan ở Damavand Nhà Bavand

Vương triều Sassanid được xem là một trong những thời đại quan trọng và có ảnh hưởng nhất trong lịch sử Iran. Thời đại này chứng kiến đỉnh cao của nền văn minh Ba Tư và là đế quốc hùng mạnh cuối cùng của người Ba Tư trước cuộc càn quét của những người Hồi giáo. Ba Tư gây ảnh hưởng rất lớn đến đế quốc La Mã lừng danh trong thời kì Sassanid và La Mã dành cho Ba Tư một vị thế ngang bằng mình, như trong bức thư Hoàng đế La Mã gửi cho Vua của các vua Ba Tư đề là "gửi người anh em". Tầm ảnh hưởng của văn hóa Ba Tư đã vươn ra ngoài đất nước họ, tác động đến Tây Âu, châu Phi, Ấn Độ và Trung Hoa, đóng vai trò quan trọng trong sự hình thành của nghệ thuật châu Á và châu Âu thời Trung Cổ.

Khosrau Đại Đế, còn gọi là Chosroes I được coi là vị vua vĩ đại nhất của Vương triều Sassanid, đã tiến hành cải cách lớn lao và thể hiện tài năng quân sự trong cuộc chiến tranh chống Đế quốc Đông La Mã, đồng thời là một nhà xây dựng xuất sắc. Đối với thế giới Islam thì nhiều thứ như văn hóa, kiến trúc hay kĩ năng của họ đều lấy phần lớn là từ thời Sassanid. Chẳng hạn như ngôn ngữ chính của Afghanistan cũng là ngôn ngữ chính của Ba Tư thời Sassanid.

Lịch sử

Nguồn gốc

Theo Stokvis , chỉ một thời gian ngắn sau khi Ba Tư bị Alexandros Đại Đế chinh phục, con cháu nhà Achaemenid nổi lên lập một triều đại là nhà Bazrangid. Triều đại này đóng đô ở Istakhr, gần tàn tích của cố đô Persepolis. Niên đại chính xác lúc thành lập triều đại không được rõ, nhưng có thể xếp vào lối 300 TCN đến 250 TCN. Đế quốc nhà Seleucid vốn ngự trị trên nhiều vương quốc nhỏ, nên nhà Bazrangid có thể đã là một nước chư hầu của Seleucid. Điều chắc chắn hơn, là nhà Bazrangid là chư hầu của nhà Arsacid, và đôi lúc hoàn toàn bị nhà Arsacid sáp nhập lãnh thổ (30 TCN - 20), nhưng rồi lại được trả đất cho làm chư hầu như trước.

Có mấy thuyết mâu thuẫn nhau về lai lịch của vua Ardashir I, hoàng đế khai quốc nhà Sassan, được lưu truyền đến ngày nay. Các truyền thuyết nói khác nhau về liên hệ huyết thống của vua Ardashir I và ngài Sasan, người cho tên cho triều đại. Đại khái hoàng thân Sasan (hay Sassan) là một tu sĩ Hỏa giáo, phương trượng của đền thờ nữ thần Anahita.

Theo Stokvis, con của ngài Sassan là Pabak được nối ngôi nhà Bazrangid. Pabak được nối ngôi bởi con trai là Ardashir IV vào khoảng năm 205. Sau khi diệt nhà Arsaces và lên ngôi vua Ba Tư, Ardashir IV của nhà Bazrangid trở thành Ardashir I của nhà Sassan.

Thuyết khác cho rằng Pabak (cũng viết là Papag, Babak, v.v...) là người đã diệt nhà Bazrangid và thừa kế lãnh thổ nhà này, mở đường cho con thứ là Ardashir dựng nên nghiệp đế. Theo thuyết này thì nhà Sassan không phải là hậu duệ của nhà Achaemenes, triều đại đã lập ra đế quốc Ba Tư.

Thời kì đầu

Babak ban đầu là vua của một khu vực được gọi là Kheir. Tuy nhiên, vào năm 200, ông đã cố gắng để lật đổ Gocihr, và chỉ định mình là vị vua mới của nhà Bazrangid. Mẹ ông, Rodhagh, là con gái của thống đốc tỉnh Persis. Babak và Shapur-con trai cả của ông- đã cố gắng để mở rộng quyền lực của họ trên toàn bộ Persis. Các sự kiện tiếp theo là không rõ ràng, do tính chất sơ sài của các nguồn. Tuy nhiên, nhất định rằng sau cái chết của Babak, vua Ardashir I, vào thời điểm đó là thống đốc của Darabgird, đã tham gia vào một cuộc tranh chấp quyền lực của riêng mình với Shapur-anh trai của ông. Nhiều nguồn tiết lộ rằng Shapur, đã rời bỏ khỏi một cuộc gặp với anh trai của ông, người đã thiệt mạng khi mái của một tòa nhà bị sụp đổ vào ông. Đến năm 208, sau khi loại bỏ hết các anh em khác của mình, vua Ardahir I tuyên bố mình là vua của Persis.

Sau khi vua Ardashir I lên ngôi, ông dời đô của mình hơn nữa về phía nam của Persis và thành lập Ardahir I-Khwarrah (trước đây là Gur, hiện nay là Firouzabad). Thành phố này dựa vào những dãy núi cao và dễ phòng thủ, trở thành trung tâm của những nỗ lực của Ardashir I để giành được nhiều quyền lực hơn. Thành phố được bao quanh bởi một bức tường cao tròn, có thể sao chép từ Darabgird, và ở phía bắc bao gồm một cung điện lớn, vẫn còn tồn tại tới ngày nay. Sau khi thiết lập sự cai trị của ông trên toàn Persis, vua Ardashir I nhanh chóng mở rộng lãnh thổ của mình, đòi hỏi trung thành từ các hoàng tử địa phương của Fars, và giành được quyền kiểm soát đối với các tỉnh lân cận Kerman, Isfahan, Susiana và Mesene. Việc mở rộng một cách nhanh chóng dẫn đến sự chú ý của Artabanus IV, vua Parthia, người ban đầu đã ra lệnh cho thống đốc của Khuzestan tiến chiến tranh chống lại vua Ardashir I trong năm 224, nhưng các trận chiến đem đến chiến thắng cho vua Ardashir I. Trong một nỗ lực thứ hai để tiêu diệt vua Ardashir I, Artabanus tự mình đã chạm trán vua Ardashir I trong trận chiến tại Hormozgan, nơi Artabanus bỏ mạng ở đây. Sau cái chết của vị vua Parthia, vua Ardashir I tiếp tục xâm lược vào các tỉnh miền Tây của Đế chế Parthia giờ đây không còn tồn tại.

Yếu tố hỗ trợ cho sự trỗi dậy của nhà Sassanid là tranh chấp quyền lực giữa Artabanus-Vologases cho ngai vàng Parthia, mà có lẽ cho phép vua Ardahir I củng cố quyền lực của mình ở miền Nam với rất ít hoặc không có sự can thiệp từ người Parthia; và địa lý của tỉnh Fars,tách ra khỏi phần còn lại của Iranr Đăng quang năm 224 ở Ctesiphon là vị vua duy nhất của Ba Tư, vua Ardahir I đã lấy danh hiệu Shahanshah, "Vua của các vị vua" (có những dòng chữ đề cập đến Adhur-Anahid là "nữ hoàng của các nữ hoàng" của ông, nhưng mối quan hệ của bà với vua Ardahir I không được thiết lập), đánh dấu sự kết thúc 400 năm tồn tại của đế chế Parthia, và bắt đầu bốn thế kỷ cầm quyền của nhà Sassanid.

Tranh khắc trên đá ở Naqsh-e Rustam vẽ cảnh Hoàng đế Ba Tư Shapur I (cưỡi ngựa) bắt hoàng đế La Mã Valerianus (đang đứng) và Philipus Ả Rập (đang quỳ). Cả hai người đều đang van xin cầu hoà

Trong vài năm tới, các cuộc khởi nghĩa sẽ nổ ra khắp nơi trong đế quốc. Tuy nhiên, vua Ardahir I vẫn tiếp tục mở rộng đế chế mới của mình về phía đông và phía tây bắc, chinh phục các tỉnh Sistan, Gorgan, Khorasan, Margiana (Turkmenistan hiện nay), Balkh và Chorasmia. Ông cũng thêm Bahrain và Mosul vào lãnh thổ nhà Sassanid. Các chữ khắc Sassanid cũng khẳng định sự quy phục của các vị vua Quý Sương, Turan và Mekran trước Ardahir I, mặc dù được dựa trên các bằng chứng loại tiền, có nhiều khả năng rằng thực sự họ quy phục con trai của vua Ardahir I, vị vua tương lai Shapur I. Ở phía tây, các cuộc tấn công vào Hatra, Armenia và Adiabene gặp ít thành công hơn. Năm 230, ông đã đột kích sâu vào lãnh thổ La Mã, và cuộc phản công của La Mã hai năm sau đó đã kết thúc bất phân thắng bại, mặc dù hoàng đế La Mã, Alexander Severus, đã tổ chức một lễ diễu hành chiến thắng tại Rome

Shapur I, con trai của vua Ardahir I, tiếp tục mở rộng đế quốc, chinh phục Bactria và phần phía tây của đế quốc Quý Sương, cũng như dẫn đầu nhiều chiến dịch chống lại Rome. Xâm lược vùng Lưỡng Hà của La Mã, Shapur I chiếm Carrhae và Nisibis, nhưng đến năm 243, tướng La Mã Timesitheus đánh bại người Ba Tư tại Rhesaina và lấy lại các vùng lãnh thổ bị mất hoàng đế Gordianus III (238-244)tiếp sau đó bị đánh bại tại Meshike (năm 244), dẫn đến việc Gordianus bị quân đội riêng của mình giết hại và cho phép Shapur ký kết một hiệp ước hòa bình rất thuận lợi với vị hoàng đế Philip Ả Rập, mà ông ta bảo đảm nộp ngay lập tức 500.000 denarii và các khoản nộp hàng năm hơn nữa.

Shapur sẽ sớm tiếp tục chiến tranh, ông đánh bại người La Mã tại Barbalissos (năm 252), và sau đó có lẽ đã cướp bóc Antioch. Cuộc phản công của người La Mã dưới quyền hoàng đế Valerianus đã kết thúc trong thảm họa khi quân đội La Mã đã bị đánh bại và bị bao vây ở Edessa và Valerianus đã bị bắt bởi Shapur, và ông ta dành phần còn lại của cuộc đời mình trong sự cầm tù. Shapur kỷ niệm chiến thắng của mình bằng cách chạm khắc phù điêu đá ấn tượng ở Naqsh-e Rostam và Bishapur, cũng như các chữ khắc kỉ niệm bằng tiếng Ba Tư và Hy Lạp ở vùng lân cận của Persepolis. Ông khai thác thành công của mình bằng cách tiến vào Anatolia (năm 260), nhưng ông đã phải rút chạy trong hỗn loạn sau khi bị đánh bại dưới bàn tay của người La Mã và Odaenathus, đồng minh Palmyra của họ, ông ta đã thu giữ hậu cung của ông và tất cả các vùng lãnh thổ La Mã mà ông đã chiếm đóng.

Shapur đã ra lệnh xây dựng cầu đập đầu tiên ở Iran và thành lập nhiều thành phố, định cư bởi một phần những di dân từ các vùng lãnh thổ La Mã, bao gồm cả những người Kitô giáo có thể thực hiện đức tin của họ một cách tự do dưới sự cai trị của nhà Sassanid. Hai thành phố, Bishapur và Nishapur, được mang tên ông. Ông đặc biệt ủng hộ giáo phái Mani, bảo vệ Mani (người đã dành một trong những cuốn sách của ông ta, Shabuhragan, cho ông) và gửi nhiều nhà truyền giáo Mani ra nước ngoài. Ông cũng kết bạn với một giáo sĩ Do Thái người Babylon gọi là Shmuel.

Tình bạn này đem đến thuận lợi cho cộng đồng Do Thái và đã cho họ một thời gian nghỉ ngơi khỏi sự áp bức của pháp luật được ban hành đối với họ. Các nhà vua sau này đã đảo ngược chính sách khoan dung tôn giáo của Shapur. Dưới áp lực từ các thầy pháp Hỏa Giáo và chịu ảnh hưởng của giáo sĩ tối cao Kartir, Bahram I giết hại Mani và bức hại những người theo ông. Bahram II, giống như cha mình, tuân theo những mong muốn của các giáo sĩ Hỏa Giáo Trong triều đại của ông,kinh đô Ctesiphon của Sassanid bị cướp phá bởi người La Mã dưới thời hoàng đế Carus, và hầu hết Armenia, sau nửa thế kỷ dưới sự cai trị của Ba Tư, đã được nhượng lại cho Diocletianus.

Lên kế vị Bahram III (người cai trị một thời gian ngắn trong năm 293), Narseh bắt tay vào một cuộc chiến khác với người La Mã. Sau thành công ban đầu chống lại Hoàng đế Galerius gần Callinicum trên sông Euphrates trong năm 296, Narseh đã bị đánh bại hoàn toàn. Thật vậy Galerius đã được tăng cường, có thể trong mùa xuân 298, bởi một đội quân mới được thu thập từ của khu vực Danube của đế chế Narseh đã không tiến quân từ Armenia và Lưỡng Hà, để cho Galerius dẫn đầu cuộc tấn công trong năm 298 vào miền bắc Lưỡng Hà thông qua Armenia. Narseh sau đó rút về Armenia để chiến đấu với quân đội của Galerius, nhưng bất lợi cho Narseh: địa hình gồ ghề của Armenia lại thuận lợi cho bộ binh La Mã, nhưng gây bất lợi cho kỵ binh Sassanid. Thuận lợi địa phương này đã cho Galerius lợi thế bất ngờ trước lực lượng Ba Tư, và trong hai trận đánh liên tiếp, Galerius đã giành được chiến thắng trước Narseh

Rome và chư hầu Armenia khoảng nam 300 CN, sau thất bại của Narseh

Trong các cuộc giao tranh thứ hai, Quân La Mã đã chiếm giữ trại của Narseh, quốc khố của ông, hậu cung và vợ ông cùng với nó Galerius sau đó tiến quân vào Media và Adiabene, và giành chiến thắng liên tục, nổi bật nhất là gần Erzurum, và chiếm lại Nisibis(Nusaybin, Thổ Nhĩ Kỳ.) trước ngày 01 tháng 10, năm 298. Ông ta đã di chuyển theo sông Tigris, chiếm Ctesiphon.

Narseh trước đó đã gửi một sứ thần tới chỗ Galerius để cầu xin phóng thích vợ và con cái của ông. Các cuộc đàm phán hòa bình bắt đầu vào mùa xuân năm 299, với cả Diocletianus và Galerius cùng chủ trì.

Các điều khoản hòa bình là nặng nề: Ba Tư sẽ giao nộp lãnh thổ cho Rome, biến sông Tigris thành ranh giới giữa hai đế quốc. Hơn nữa các điều khoản quy định rằng Armenia phải quay trở lại dưới sự thống trị của La Mã, với pháo đài Ziatha là biên giới của nó, Caucasian Iberia sẽ phải trung thành với La Mã dưới quyền một người La Mã được bổ nhiệm; Nisibis, bây giờ nằm dưới sự cai trị của La Mã, sẽ trở thành đầu mối duy nhất cho thương mại giữa Ba Tư và Rome và Rome sẽ tiến hành kiểm soát toàn bộ năm tỉnh giữa sông Tigris và Armenia: Ingilene, Sophanene (Sophene), Arzanene (Aghdznik), Corduene, và Zabdicene (gần Hakkari ngày nay, Thổ Nhĩ Kỳ)

Trong hiệp ước kết thúc cuộc chiến này, nhà Sassanid phải nhượng lại năm tỉnh phía đông của sông Tigris, và đồng ý không can thiệp vào công việc của Armenia và Gruzia. Trong hậu quả của thất bại này, Narseh đã thoái vị và qua đời một năm sau đó, để lại ngai vàng Sassanid cho con trai mình, Hormizd II. Tình trạng bất ổn lan rộng ra khắp đất nước, và trong khi Hormizd II đàn áp cuộc nổi dậy tại Sistan và Kushan, ông đã không thể kiểm soát giới quý tộc và sau đó ông đã bị giết hại bởi người Bedouin trong một chuyến đi săn vào năm 309.

Thời kì hoàng kim đầu tiên

Sau cái chết của Hormizd II, người Ả Rập từ phía nam bắt đầu tàn phá và cướp bóc những thành phố phía nam của đế quốc, thậm chí tấn công tỉnh Fars, quê hương của các vị vua Sassanid. Trong khi đó, quý tộc Ba Tư giết chết con trai cả của Hormizd II, làm mù người thứ hai, và giam cầm người con thứ ba (người này sau đó trốn thoát đến lãnh thổ La Mã). Ngai vàng đã được dành riêng cho Shapur II, người con chưa được sinh ra từ một người vợ của Hormizd II,được trao vương miện trong tử cung: vương miện đã đặt trên bào thai của mẹ ông Trong thời niên thiếu của ông, đế chế đã được kiểm soát bởi mẹ ông và giới quý tộc. Khi Shapur II đủ tuổi, ông lên nắm quyền và nhanh chóng chứng tỏ là một vị vua tích cực và hiệu quả.

Shapur II đầu tiên dẫn một đội quân nhỏ nhưng kỷ luật của mình tiến về phía Nam chống lại người Ả Rập, những người mà ông đã đánh bại, bảo vệ khu vực phía nam của đế quốc Sau đó, ông bắt đầu chiến dịch đầu tiên của mình chống lại người La Mã ở phía tây, nơi các lực lượng Ba Tư đã giành một loạt các chiến thắng nhưng không thể giành thêm được lãnh thổ do sự thất bại của cuộc vao vây lặp đi lặp lại thành phố biên giới quan trọng,Nisibis, và người La Mã đã thành công trong việc chiếm lại các thành phố Singara và Amida, sau khi đã rơi vào tay người Ba Tư.

Những chiến dịch này đã phải dừng lại bởi các cuộc tấn công của dân du mục dọc theo biên giới phía đông của đế quốc, mà đe dọa Transoxiana, một khu vực chiến lược quan trọng để kiểm soát con đường tơ lụa. Do đó Shapur đã hành quân về phía đông tới Transoxiana để giao chiến với dân du mục phía đông, để lại những vị tướng địa phương của mình tiến hành các cuộc tấn công gây khó chịu cho những người La Mã Ông đã nghiền nát các bộ lạc Trung Á, và sáp nhập khu vực này thành một tỉnh mới. Ông đã hoàn thành cuộc chinh phục của khu vực ngày nay được gọi là Afghanistan.

Sự truyền bá văn hóa xảy ra tiếp sau chiến thắng này, và nghệ thuật Sassanid truyền bá vào Turkestan, tiến xa tới tận Trung Quốc. Shapur, cùng với vị vua du mục Grumbates, bắt đầu chiến dịch thứ hai của mình chống lại người La Mã vào năm 359, và sớm thành công trong việc chiếm Singara và Amida một lần nữa. Để đáp trả, hoàng đế La Mã, Julianus tấn công sâu vào lãnh thổ Ba Tư và đánh bại lực lượng của Shapur tại Ctesiphon, nhưng thất bại trong việc chiếm kinh đô, ông ta đã tử trận trong khi để rút lui trở lại lãnh thổ La Mã.. Người kế vị của ông ta, Jovianus, bị mắc kẹt trên bờ đông của sông Tigris, buộc phải đồng ý trao lại tất cả các tỉnh mà người Ba Tư đã nhượng lại cho La Mã trong năm 298 cũng như Nisibis và Singara, để đảm bảo con đường an toàn cho quân đội rút khỏi Ba Tư.

Shapur II đã theo đuổi một chính sách tôn giáo khắc nghiệt. Dưới triều đại của ông, bộ kinh Avesta, các văn bản thiêng liêng của Hỏa Giáo, đã được hoàn thành, dị giáo và bội giáo đã bị trừng phạt, và Cơ đốc giáo đã bị đàn áp. Loại thứ hai là một phản ứng chống lại sự Cơ Đốc hóa Đế chế La Mã bởi Constantine Đại Đế. Shapur II, giống như Shapur I, thân thiện đối với người Do Thái, những người sống trong tương đối tự do và đã đạt được nhiều ưu đãi trong triều đại của ông (xem thêm Raba (Talmud)). Vào thời điểm Shapur qua đời, đế chế Ba Tư mạnh hơn bao giờ hết, với kẻ thù của nó về phía đông đãn bị bình định và Armenia nằm dưới sự kiểm soát của Ba Tư.

Thời trung kì (379-498)

Bahram Gur là một đề tài yêu thích trong thi ca và văn học Ba Tư. Cảnh "Bahram và công chúa Ấn Độ ở Hắc đài". Tranh trong một Khamsa của Đại thi hào Ba Tư Nizami, sống dưới thời Nhà Safavid

Từ thời điểm Shapur II qua đời cho đến khi Kavadh I lên ngôi lần đầu tiên, đã có một khoảng thời gian khá yên bình với những người La Mã (thời gian này là Đông La Mã, Đế chế Byzantine) chỉ bị gián đoạn bởi hai cuộc chiến tranh ngắn, đầu tiên trong năm 421-422 và lần thứ hai trong năm 440. Trong suốt thời đại này, chính sách tôn giáo nhà Sassanid khác nhau đáng kể giữa các vị vua. Mặc dù có một loạt các vị vua yếu kém, hệ thống hành chính được thành lập trong suốt triều đại của Shapur II vẫn còn mạnh mẽ, và đế quốc tiếp tục hoạt động hiệu quả.

Sau khi Shapur II qua đời năm 379, ông đã để lại một đế quốc hùng mạnh cho người em cùng cha,vua Ardahir II (379-383, con trai của Vahram của Quý Sương) và con trai ông ta Shapur III (383-388), nhưng không ai tỏ ra tài năng như người tiền nhiệm của mình. Vua Ardahir I II, người đã lớn lên như "người anh em cùng cha" của nhà vua, không để thay thế người anh trai mình, và Shapur III là một người quá nhiều u sầu để làm được bất cứ điều gì. Bahram IV (388-399), mặc dù không tỏ ra yếu kém như người cha mình, ông vẫn không làm được bất cứ điều gì quan trọng đối với đế quốc. Trong thời gian này Armenia bị chia cắt bởi hiệp ước giữa đế quốc La Mã và Sassanid. Nhà Sassanid đã tái lập lại uyền lực của họ đối trên toàn bộ Đại Armenia, trong khi Đế quốc Byzantine đã giữ một phần nhỏ của miền Tây Armenia.

Con trai của Bahram IV, Yazdegerd I (399-421) thường được so sánh với Constantinus I. Giống như Constantinus Đại Đế, Yazdegerd tiến hành khoan dung tôn giáo và cho phép tự do phát triển của các tôn giáo thiểu số. Ông dừng lại cuộc đàn áp chống lại các tín đồ Kitô giáo và thậm chí trừng phạt quý tộc và các giáo sĩ, những người đàn áp họ. Triều đại của ông đánh dấu một kỷ nguyên tương đối yên bình. Ông đã xây dựng một nền hòa bình lâu dài với người La Mã và thậm chí đã giữ Theodosius II (408-450) dưới sự giám hộ của mình. Ông cũng kết hôn với một công chúa người Do Thái, người sinh cho ông một con trai gọi là Narsi.

Người con kế vị Yazdegerd,Bahram V(421-438), là một trong những quốc vương Sassanid nổi tiếng nhất và là một anh hùng trong truyền thuyết. Những truyền thuyết này vẫn còn tồn tại khi đế chế Sassanid bị những người Hồi giáo Ả Rập tàn phá. Bahram V, được biết đến như Bahram-e Gur, đã giành được vương miện sau khi Yazdegerd I qua đời đột ngột(hoặc bị ám sát) chống lại phe quý tộc đối lập với sự giúp đỡ của al-Mundhir, triều đại Ả Rập của al-Hirah. Mẹ của Bahram V là Soshandukht, con gái một Exilarch của người Do Thái. Năm 427, ông nghiền nát một cuộc xâm lược ở phía đông của người Hephthalite du mục, mở rộng ảnh hưởng của mình vào Trung Á, nơi chân dung của ông còn tồn tại trong nhiều thế kỷ trên tiền đúc của Bukhara (Uzbekistan hiện nay). Bahram V còn phế truất vua chư hầu của Ba Tư ở Armenia và biến nó thành một tỉnh.

Bahram V có niềm đam mê lớn lao với truyền thuyết Ba Tư, trong đó thuật lại rất nhiều câu chuyện về lòng dũng cảm và vẻ đẹp của ông, chiến thắng của ông trước người La Mã, người gốc Thổ, người Ấn Độ và người châu Phi, và những cuộc phiêu lưu của ông khi đi săn và trong tình yêu, ông được gọi là Bahram-eGur, Gur có nghĩa là một giống lừa rừng, một thông tin về tình yêu của ông với săn bắn, và đặc biệt, săn lừa rừng. Ông tượng trưng một vị vua ở đỉnh cao của một thời kỳ vàng son. Ông đã giành được vương miện bằng cách cạnh tranh với anh trai của ông và dành nhiều thời gian đấu tranh chống lại kẻ thù ngoại quốc, nhưng chủ yếu là giữ mình thích thú với việc đi săn và những buổi tiệc triều chính cùng với những phụ nữ và triều thần nổi tiếng của mình. Ông đã tượng trưng sự thịnh vượng của hoàng gia. Trong suốt triều đại của mình, các tuyệt tác của văn học Sassanid đã được viết, những tác phẩm âm nhạc tiêu biểu của nhà Sassanid đã được sáng tác, và môn thể thao như polo đã trở thành trò chơi tiêu khiển của hoàng gia, một truyền thống tiếp tục cho đến ngày nay ở nhiều vương quốc.

Con trai của Bahram V, Yazdegerd II (438-457) là một vị vua ôn hòa, nhưng đối lập với Yazdegerd I, ông thực hành một chính sách khắc nghiệt đối với các tôn giáo thiểu số, đặc biệt là Kitô giáo.

Vào đầu triều đại của ông, Yazdegerd II đã tập hợp một đội quân hỗn hợp gồm nhiều dân tộc khác nhau, bao gồm cả các đồng minh Ấn Độ của ông, và tấn công Đế chế Đông La Mã trong năm 441, nhưng hòa bình đã sớm được khôi phục. Sau đó, ông tập hợp lực lượng của mình ở Nishapur vào năm 443 và đã phát động một chiến dịch kéo dài chống lại người Kidarite. Cuối cùng, sau một số trận đánh, ông nghiền nát người Kidarites và đánh đuổi họ qua bên kia sông Oxus vào năm 450.

Trong chiến dịch ở phía đông, Yazdegerd II đã trở nên nghi ngờ của các tín đồ Kitô giáo trong quân đội và trục xuất tất cả họ khỏi toàn bộ chính quyền và quân đội. Sau đó,Ông đàn áp các tín đồ Kitô giáo, và với một mức độ thấp hơn rất nhiều, người Do Thái. Để thiết lập lại Hỏa giáo ở Armenia, ông đã nghiền nát một cuộc khởi nghĩa của các tín đồ Kitô giáo người Armenia trong trận Vartanantz vào năm 451. Tuy nhiên, người Armenia vẫn chủ yếu là tín đồ Kitô giáo. Trong những năm cuối đời mình, ông đã giao chiến một lần nữa với người Kidarite cho đến khi qua đời vào năm 457. Hormizd III (457-459),người con trẻ tuổi hơn của Yazdegerd II, lên ngôi. Trong thời gian cai trị ngắn của ông, ông đã liên tục chiến đấu với anh trai Peroz của mình, người có sự ủng hộ của giới quý tộc và với người Hephthalites ở Bactria. Ông đã bị giết bởi anh trai Peroz của mình trong năm 459.

Trong những năm đầu của thế kỷ thứ 5, Người Hephthalite (Người Hung trắng), cùng với các nhóm dân du mục khác, tấn công Ba Tư. Lúc đầu, Bahram V và Yazdegerd II đã giáng cho họ những thất bại nặng nề và đánh đuổi họ quay trở lại phía đông. Người Hun sau đó quay trở lại vào cuối thế kỷ thứ 5 và đánh bại Peroz I (457-484) trong năm 483. Sau chiến thắng này, người Hun xâm chiếm và cướp bóc phần phía đông Ba Tư trong hai năm. Họ đã đòi hỏi cống nạp nặng nề trong một số năm sau đó.

Những cuộc tấn công mang lại sự bất ổn và hỗn loạn cho vương quốc. Peroz I một lần nữa cố gắng đánh đuổi người Hephthalite, nhưng trên đường đến Herat, ông và quân đội của ông bị mắc bẫy của người Hun trong sa mạc; Peroz I đã bị giết chết, và quân đội của ông đã bị xóa sổ. Sau chiến thắng này, người Hephthalite tiến đến phía trước thành phốHerat,khiến cho đế quốc rơi vào sự hỗn loạn. Cuối cùng, một quý tộc Ba Tư từ gia tộc Karen lâu đời, Zarmihr (hoặc Sokhra), khôi phục lại một số mức độ trật tự. Ông tôn Balash, một trong những người em của Peroz I, lên ngôi, mặc dù vậy mối đe dọa từ người Hun tiếp tục tồn tại cho đến triều đại của Khosrau I. Balash (484-488) là một quốc vương nhu nhược và khoan dung, tuy nhiên, ông đã không chiến đấu chống lại kẻ thù của đế chế, đặc biệt, là người Hun trắng. Balash, sau một triều đại chỉ bốn năm, đã bị chọc mù và bị lật đổ (bởi những kẻ nắm nhiều quyền lực), và Kavadh I, cháu trai ông đã được tôn lên làm vua.

Kavadh I (488-531) là một nhà vị vua nhiệt huyết và cải cách. Kavadh I đã dành sự ủng hộ của mình cho giáo phái được thành lập bởi Mazdak, con trai của Bamdad, người yêu cầu rằng người giàu nên chia sẻ những người vợ của họ và sự giàu có của họ với người nghèo. Ý định của ông rõ ràng là, bằng cách áp dụng giáo lý của những người Mazdakite, để phá vỡ các ảnh hưởng của tầng lớp giàu có và sự trỗi dậy của tầng lớp quý tộc. Những cải cách này đã dẫn đến việc ông bị lật đổ và bị giam cầm trong "Thành trì của sự lãng quên" ở Susa, và em trai của ông, Jamasp (Zamaspes), đã được tôn lên ngôi vào năm 496. Tuy nhiên, Kavadh I, đã trốn thoát vào năm 498 và đã được cho phép ẩn náu ở chỗ vua Hun trắng.

Djamasp (496-498) đã được đặt lên ngai vàng Sassanid sau khi giới quý tộc lật đổ Kavadh I. Djamasp là một vị vua tốt và tử tế, ông giảm thuế để làm xoa dịu đối với nông dân và người nghèo. Ông cũng là một môn đồ của đạo Zoroastrian chủ đạo. Triều đại của ông sớm kết thúc khi Kavadh, người đứng đầu một đội quân lớn được trao cho ông bởi vua Hephthalite, trở lại kinh đô của đế chế. Djamasp thoái vị và khôi phục lại ngai vàng cho người anh của mình.

Thời kì hoàng kim thứ hai

Thời kỳ hoàng kim thứ hai bắt đầu với lần cai trị thứ hai của Kavadh I. Với sự hỗ trợ của người Hun trắng, Kavadh I tiến hành một chiến dịch chống lại người La Mã. Năm 502, ông đã chiếm Theodosiopolis ở Armenia, nhưng bị mất ngay sau đó. Năm 503, ông chiếm Amida trên sông Tigris. Năm 504, một cuộc xâm lược của Armenia của người Hung phía tây từ Caucasus dẫn đến hiệp ước đình chiến, thành phố Amida quay trở lại dưới sự kiểm soát của người La Mã và một hiệp ước hòa bình trong năm 506. Năm 521/522 Kavadh bị mất quyền kiểm soát vùng Lazica, nơi mà các nhà cầm quyền chuyển lòng trung thành của họ sang những người La Mã, một nỗ lực tương tự như vậy của người Iberian vào năm 524/525 đã gây ra một cuộc chiến tranh giữa Rome và Ba Tư.

Năm 527, một cuộc tấn công của người La Mã nhằm vào Nisibis đã bị đẩy lui và những nỗ lực của người La Mã để củng cố các vị trí gần biên giới của họ đã bị cản trở. Năm 530, Kavadh đã phái một đội quân dưới quyền Firouz nhà Mirranes nhằm tấn công thành phố biên giới quan trọng của người La Mã, Dara. Đội quân này đã chạm trán với viên tướng La Mã là Belisarius, và mặc dù vượt trội về số lượng, họ đã bị đánh bại trong trận Dara. Trong cùng một năm, một đội quân Ba Tư thứ hai dưới quyền Mihr-Mihroe, đã bị đánh bại tại Satala bởi lực lượng La Mã dưới quyền Sittas và Dorotheus, nhưng trong năm 531 một đội quân Ba Tư đi kèm với đó là một đội quân Lakhmid dưới quyền al-Mundhir IV đã đánh bại Belisarius tại trận Callinicum, và trong năm 532 một hiệp ước hòa bình "vĩnh cửu" đã được ký kết. Mặc dù ông không thể tự giải thoát khỏi ách thống trị của người Hun trắng, Kavadh đã thành công trong việc lập lại trật tự trong nước và chiến đấu với sự thành công chung chống lại Đông La Mã, ông cũng thành lập một số thành phố, một số được mang tên ông, và bắt đầu điều chỉnh thuế và sự cai trị trong nước.

Cảnh vua Khosrau I đi săn vẽ trên một bát vàng

Kế vị Kavadh I, con trai của ông, Khosrau I, còn được gọi là Anushirvan ("linh hồn bất tử"; trị vì 531-579), lên ngôi. Ông là vị vua nổi tiếng nhất trong số các vị vua nhà Sassanid. Khosrau I nổi tiếng nhất với những cải cách của ông thay đổi sự già cỗi của toàn bộ đế chế Sassanid. Trong cải cách của ông, ông đã giới thiệu một hệ thống thuế hợp lý, dựa trên một cuộc khảo sát sự sở hữu đất đai, mà cha ông đã bắt đầu và cố gắng bằng mọi cách để tăng phúc lợi và các khoản thu cho đế chế của mình. Trước kia các đại lãnh chúa phong kiến ​​đưa ra chiến trường đội quân tự trang bị của họ, những người đi theo và thuộc hạ. Khosrau I đã phát triển một lực lượng mới là dehkans hoặc "hiệp sĩ", được trả lương và được trang bị bởi chính quyền trung ương và quan lại, buộc quân đội và bộ máy quan lại phải trung thành chặt chẽ hơn với chính quyền trung ương hơn là lãnh chúa địa phương.

Mặc dù Hoàng đế Justinian I (527-565) đã phải cống nạp cho ông 440.000 lượng vàng để giữ hòa bình, trong năm 540 Khosrau I đã phá vỡ "nền hòa bình vĩnh cửu" của năm 532 và xâm lược Syria, nơi ông cướp phá các thành phố Antioch và bóp nặn một khoản tiền lớn từ một số thành phố khác. Thành công hơn nữa sau: trong năm 541 vương quốc Lazica đã đứng về phía người Ba Tư, và trong năm 542 cuộc tấn công lớn của Byzantine vào Armenia đã bị đánh bại tại Anglon. Một thỏa thuận đình chiến năm năm đã được thống nhất trong năm 545 nhưng lại tiếp tục bị gián đoạn vào năm 547 khi vương quốc Lazica lại chuyển phe một lần nữa và cuối cùng nó đã đánh đuổi đội quân đồn trú Ba Tư với sự giúp đỡ của người Byzantine, cuộc chiến lại tiếp tục, nhưng vẫn chỉ giới hạn ở Lazica, mà sau đó được Byzantine giữ lại khi hòa bình được ký kết trong năm 562.

Năm 565, Justinian I qua đời và Justin II lên kế vị (565-578), ông ta đã quyết ngừng cống nạp cho các tù trưởng Ả rập vốn để kiềm chế các cuộc cướp bóc nhằm vào lãnh thổ Byzantine ở Syria. Một năm trước đó, vị tổng đốc Sassanid ở Armenia, của gia đình Suren, đã xây dựng một ngôi đền lửa ở Dvin gần Yerevan ngày nay, và ông ta kết tội chết một thành viên quyền lực của gia đình Mamikonian, điều này kích động một cuộc nổi dậy dẫn đến việc giết hại vị tổng đốc Ba Tư và cận vệ của ông ta vào năm 571, cùng lúc đó khởi nghĩa nổ ra ở Iberia. Justin II đã lợi dụng cuộc khởi nghĩa của người Armenia để ngăn chặn việc cống nạp hàng năm của ông ta cho Khosrau I để bảo vệ cho khu vực cửa ngõ Caucasus.

Người Armenia đã chào đón họ như những người bạn đồng minh và một đội quân đã được lệnh tiến vào lãnh thổ Sassanid mà đã bao vây Nisibis vào năm 573. Tuy nhiên, bất đồng giữa các tướng Byzantine không chỉ dẫn đến việc từ bỏ cuộc bao vây, mà còn khiến cho họ lại bị bao vây trong thành phố Dara, mà tiếp đó bị chiếm bởi người Ba Tư những người sau đó tàn phá Syria, khiến cho Justin II đồng ý thực hiện việc cống nạp hàng năm đổi lại một thỏa thuận đình chiến năm năm về trên khu vực Lưỡng Hà, mặc dù vậy chiến tranh vẫn tiếp tục ở các nơi khác. Năm 576,Khosrau I đã chỉ huy chiến dịch cuối cùng của ông, một cuộc tấn công vào Anatolia và đã cướp phá Sebasteia cùng Melitene, nhưng lại kết thúc trong thảm họa: bị đánh bại bên ngoài Melitene, người Ba Tư bị tổn thất nặng nề khi họ chạy trốn qua sông Euphrates dưới sự tấn công của người Byzantine. Lợi dụng tình trạng lộn xộn của Ba Tư, Byzantine đột kích sâu vào lãnh thổ của Khosrau, thậm chí kết hợp với một cuộc tấn công đổ bộ qua biển Caspian. Khosrau đã yêu cầu hòa bình, nhưng ông quyết định tiếp tục cuộc chiến sau khi tướng Tamkhosrau của ông giành được một chiến thắng tại Armenia trong năm 577, và giao tranh tiếp tục xảy ra ở vùng Lưỡng Hà. Cuộc khởi nghĩa của người Armenia đã kết thúc với một lệnh ân xá chung, mà đã đặt Armenia quay trở lại sự cai trị của đế chế Sassanid..

Đế quốc Sassanid và Byzantine vào năm 500 CN, hơn một thế kỉ trước những cuộc chinh phục của người Arab

Khoảng năm 570, "Ma'd-Karib", một người anh em cùng cha của vua Yemen, đã cầu xin Khosrau I can thiệp. Khosrau I đã gửi một hạm đội và một quân đội nhỏ dưới một sự chỉ huy của một vị tướng tên là Vahriz tới khu vực gần Aden hiện nay, và họ hành quân tiến đến kinh đô San'a'l, mà bị chiếm đóng sau đó. Saif, con trai của Ma'd-Karib, người đã đi theo cuộc viễn chinh, đã trở thành vua vào khoảng năm 575 và 577. Nhờ vậy mà người Sassanid đã có thể thiết lập một căn cứ ở phía nam Arabia để kiểm soát việc buôn bán bằng đường biển với phía đông. Sau đó, vương quốc phía nam Ả Rập này đã không thừa nhận sự thống trị của nhà Sassanid, và một đội quân viễn chinh Ba Tư khác đã được gửi đến vào năm 598, và đã thành công trong việc sáp nhập miền Nam Arabia trở thành một tỉnh của nhà Sassanid, điều này kéo dài cho đến khi thời kì hỗn loạn dưới thời Khosrau II.

Triều đại của Khosrau I đã chứng kiến ​​sự trỗi dậy của các dihqan (nghĩa đen, lãnh chúa làng), các quý tộc sở hữu những mảnh đất nhỏ nhưng lại là xương sống của chính quyền tỉnh và hệ thống thu thuế thời kì sau này của nhà Sassanid. Khosrau I là một nhà xây dựng vĩ đại, ông đã tranh hoàng cho kinh đô của mình, thành lập các thành phố, và xây dựng các công trình mới. Ông cũng cho xây dựng lại các kênh đào và kho bãi bị phá hủy trong chiến tranh. Ông coi trọng việc củng cố biên giới và thường hợp tác với các bộ lạc để chống ngoại xâm.

Đối với tôn giáo, Khosrau I cũng khoan dung, vì bản thân con trai ông cũng là một tín đồ Công giáo. Ông trị vì được 48 năm, và được xem là một trong những vị vua vĩ đại nhất của Ba Tư.

Sau thời Khosrau I, Hormizd IV (579-590) lên ngôi kế vị vua cha. Cuộc chiến với Byzantine tiếp tục diễn ra ác liệt nhưng bất phân thắng bại cho đến khi tướng Bahram Chobin, bị miễn nhiệm và làm nhục bởi Hormizd, ông ta đã tiến hành làm phản vào năm 589. Năm sau đó, Hormizd bị lật đổ bởi một cuộc đảo chính cung đình và con trai của ông Khosrau II (590-628) được đưa lên làm vua. Tuy nhiên, sự thay đổi triều đại này cũng không thể xoa dịu Bahram, người đã đánh bại Khosrau, buộc ông ta phải chạy trốn sang lãnh thổ Byzantine và tự mình chiếm lấy ngai vàng với tên là Bahram VI. Khosrau đã cầu xin Hoàng đế Byzantine Maurice (582-602) trợ giúp ông ta chống lại Bahram, chấp nhận nhượng lại vùng phía Tây Caucasus cho Byzantine. Để củng cố liên minh này, Khosrau cũng kết hôn với con gái của Maurice, Miriam. Dưới sự chỉ huy của Khosrau và tướng Byzantine là Narses và John Mystacon, liên quân Byzantine-Ba Tư mới này đã phát động một cuộc nổi loạn chống lại Bahram, đánh bại ông ta ở trận Blarathon trong năm 591. Sau khi Khosrau đã khôi phục lại được quyền lực của mình, ông ta đã giữ lời hứa,giao lại quyền kiểm soát phía Tây Armenia và Caucasia Iberia. Nền hòa bình mới được dàn xếp này cho phép hai đế quốc tập trung vào các vấn đề quân sự ở những nơi khác: Khosrau mở rộng biên giới phía đông của đế chế Sassanid trong khi Maurice khôi phục lại quyền kiểm soát Byzantine ở khu vực Balkan.

Tuy nhiên, Maurice đã bị lật đổ và bị giết bởi Phocas (602-610) vào năm 602, Khosrau II sử dụng vụ sát hại ân nhân của mình như là một cái cớ để bắt đầu một cuộc xâm lược mới, và nhờ được hưởng lợi từ cuộc nội chiến đang xảy ra bên trong Đế quốc Byzantine, và gặp rất ít sự kháng cự đáng kể. Tướng lĩnh của Khosrau đã chinh phục một cách hệ thống các thành phố biên giới nghiêm ngặt của Byzantine ở Mesopotamia và Armenia, đặt nền móng cho việc mở rộng chưa từng có. Người Ba Tư chiếm đóng Syria và chiếm Antioch trong năm 611.

Năm 613, bên ngoài Antioch, các vị tướng Ba Tư như Shahrbaraz và Shahin, đã có chiến thắng quyết định đánh bại cuộc phản công lớn đo đích thân hoàng đế Byzantine Heraclius chỉ huy. Sau đó, người Ba Tư vẫn tiếp tục tiến quân mà không bị cản trở. Jerusalem thất thủ năm 614, Alexandria vào năm 619 và phần còn lại của Ai Cập vào năm 621. Giấc mơ của nhà Sassanid nhằm khôi phục lại ranh giới của nhà Achaemenid đã gần hoàn thành. Song song với sự mở rộng lên tới đỉnh điểm này là một sự thăng hoa trong âm nhạc, nghệ thuật và kiến trúc Ba Tư. Đế quốc Byzantine đang đứng trên bờ vực của sự sụp đổ và biên giới của Đế chế Achaemenid gần như được phục hồi trên tất cả các mặt trận.

Suy yếu và sụp đổ

Bài chi tiết: Chiến tranh Byzantine-Sassanid năm 602–628, Sự sụp đổ của nhà Sassanid, và Người Hồi giáo chinh phục Ba Tư

Mới xem lướt qua thì tưởng chừng đây là một thắng lợi căn bản, song chiến dịch Khosrau II đã đẩy quân đội và quốc khố Ba Tư vào tình trạng khánh kiệt. Trong một nỗ lực nhằm tái thiết ngân khố quốc gia, Khosrau đã áp đặt sưu cao thuế nặng lên nhân dân. Chớp lấy thời cơ, Heraclius (610–641) đã quy tụ mọi nguồn lực còn lại của đế quốc đã bị tàn phá và mất đất của ông và phát động một cuộc phản công mãnh liệt. Từ năm 622 cho đến năm 627, ông lâm chiến với quân Ba Tư ở vùng Tiểu Á và Kavkaz, giành một loạt thắng lợi trước quân Ba Tư dưới quyền Khosrau, Shahrbaraz, Shahin và Shahraplakan, cướp phá ngôi đền Hỏa giáo hoành tráng tại Ganzak và nhận được sự hỗ trợ của người Khazar và Khả Hãn quốc Tây Đột quyết.

Cuộc bao vây Constantinopolis năm 626 của liên quân Sassanid, Avar, và Slavic được vẽ trên tường của Tu viện Moldovița, Romania

Vào năm 626, với sự trợ giúp của một đạo quân Ba Tư do Shahrbaraz ở tận bên kia eo biển Bosphorus, người Sla-vơ và Avar đã vây hãm thành Constantinopolis, nhưng hạm đội Đông La Mã đã ngăn chặn các kế hoạch vượt qua eo biển của quân Ba Tư và cuộc vây hãm đã kết thúc thất bại. Mùa đông năm 627- 628, Heraclius cử binh xâm lược vùng Lưỡng Hà và, tuy rằng quân Khazar không còn liên minh với ông nữa, ông đánh tan đạo quân Ba Tư dưới quyền Rhahzadh trong trận Nineveh, mặc dù ông không thể chiếm được đại bản doanh và nguồn tiếp tế của quân Ba Tư. Tiếng tăm của Khosrau II bị suy sụp, Ba Tư bắt đầu lâm vào hỗn loạn. Ông ta sau đó hành quân xuôi theo sông Tigris, tàn phá vùng đất này và cướp phá cung điện của Khosrau tại Dastagerd. Ông ta đã không thể tấn công Ctesiphon bởi người Ba Tư đã phá hết những cây cầu trên kênh Nahrawan và tiến hành các cuộc tấn công xa hơn nữa trước khi rút theo sông Diyala về phía tây bắc Iran.

Nữ hoàng Purandokht, con gái của Khosrau II, người phụ nữ cuối cùng và một trong những người cai trị cuối cùng ngồi trên ngai vàng của triều đại Sassanid, năm 630

Đầu năm 628, Khosrau II đã bịn con ông là Kavadh II (628) lật đổ và giết chết, người ngay lập tức đã mang đến một kết thúc cho cuộc chiến tranh, đồng ý rút khỏi tất cả các lãnh thổ chiếm đóng. Năm 629, Heraclius đem Thánh giá trở lại thành Jerusalem trong một buổi lễ hoành tráng. Sau đó, Kavadh chết chỉ trong vòng vài tháng, và sự hỗn loạn cùng nội chiến theo sau nó. Trong khoảng thời gian bốn năm và năm vị vua liên tiếp, trong đó có hai người con gái của Khosrau II và spahbod Shahrbaraz, đế quốc Sassanid đã bị suy yếu đáng kể. Sức mạnh của chính quyền trung ương đã rơi vào tay của các tướng lĩnh. Nó sẽ mất vài năm để có thể có được một vị vua hùng mạnh xuất hiện từ một loạt các cuộc đảo chính, và nhà Sassanid sẽ không bao giờ có thời gian để hồi phục hoàn toàn.

Trong mùa xuân năm 632, người cháu nội của Khosrau I, người vốn sống ẩn dật, Yazdegerd III đã lên ngôi. Năm năm chiến tranh đã làm cạn kiệt cả người Byzantine và Ba Tư. Nhà Sassanid tiếp tục suy yếu do sự suy giảm kinh tế, thuế cao, tình trạng bất ổn tôn giáo, phân chia giai cấp cứng nhắc, sức mạnh ngày càng tăng của các chủ đất địa phương, và sự lật đổ nhanh chóng các vị vua cầm quyền. Những yếu tố này tạo điều kiện cho các tín đồ đạo Hồi chinh phục Ba Tư.

Cương thổ nhà Sassanid 632

Yazdegerd chỉ là một cậu bé nằm dưới quyền lực của các cố vấn của ông và không có khả năng đoàn kết một đất nước rộng lớn vốn đang bị tan vỡ thành các vương quốc phong kiến ​​nhỏ, mặc dù thực tế rằng Byzantine, dưới áp lực tương tự từ sự bành trướng mới đây của người Ả Rập, đã không còn là mối đe dọa. Vị tướng tài năng của Caliph Abu Bakr, Khalid ibn Walid đã tiến quân đến đánh chiếm Iraq trong một loạt các trận chiến nhỏ. Vì được triệu hồi đến mặt trận Syria để chống lại Đế chế Byzantines trong tháng 6 năm 634, người kế nhiệm Khalid tại Iraq đã không thể làm tròn trọng trách, và người Hồi giáo bị đánh bại trong trận chiến cây cầu vào năm 634 kết quả là một chiến thắng cho nhà Sassanid. Tuy nhiên, mối đe dọa từ người Ả Rập đã không dừng lại và nó xuất hiện trở lại ngay sau đó với một đội quân kỷ luật của Khalid ibn Walid.

Dưới thời Caliph Umar ibn al-Khattab, một đội quân Hồi giáo đã đánh bại một lực lượng Ba Tư đông hơn dưới sự chỉ huy của tướng Rostam Farrokhzad tại vùng đồng bằng al-Qādisiyyah vào năm 637, và bao vây Ctesiphon. Ctesiphon tiếp đó thất thủ sau một cuộc bao vây kéo dài. Yazdegerd bỏ Ctesiphon và chạy trốn về phía đông, để lại đằng sau ông ta hầu hết toàn bộ ngân khố của Đế chế. Một số các tổng đốc Sassanid đã cố gắng kết hợp lực lượng của họ để đánh trả những kẻ xâm lược, nhưng nỗ lực này đã sớm lụn bại do thiếu một chính quyền trung ương hùng mạnh, và các tổng đốc bị đánh bại tại trận Nihawānd.

Khi nghe tin về thất bại ở Nihawānd, Yazdegerd cùng với hầu hết các quý tộc Ba Tư chạy trốn sâu vào nội địa các tỉnh phía đông của Khorasan. Ông bị ám sát bởi một chủ cối xay ở Merv vào cuối năm 651, trong khi các quý tộc còn lại định cư ở trung Á, nơi họ đã đóng góp rất nhiều trong việc truyền bá văn hóa và ngôn ngữ Ba Tư ở khu vực này và thành lập triều đại Hồi giáo đầu tiên có nguồn gốc Iran, triều đại Samanid, những người tìm cách làm sống lại truyền thống Sassanid và thúc đẩy truyền bá đạo Hồi.

Hậu duệ

Người ta tin rằng các triều đại và các nhà lãnh đạo tôn giáo sau đây có tổ tiên từ những vị vua Sassanian:

• Nhà Bavandi (665-1006) của Mazenderan, hậu duệ của Kavadh I.
• Nhà Sassanid của Gruzia, còn được gọi là nhà Khosroide (265-570), hậu duệ của Shapur I.
• Nhà Gavparehid của Tabaristan (647-1597), con cháu của Djamasp
• Nhà Ghaznavid (977-1187), một tổ tiên Ba Tư: Yazdegerd III
• Shah của Shirwan (1100-1382) từ dòng dõi Hormizd IV
• Bahá'u'lláh (1817-1892) người sáng lập của tôn giáo Baha'i, hậu duệ của Yazdegerd III theo một tác giả Bahai
• "Mandal-i-Nausherani ", Nawabzada Liaquat Ali Khan, Một trong những người sáng lập và Thủ tướng đầu tiên của nước Pakistan,là một hậu duệ của Khosrau II (Khosrow II, Chosroes II, hoặc Xosrov II trong nguồn cổ, đôi khi gọi là Parvez,)

Chính quyền

Nhà Sassanid đã thiết lập một đế chế nằm trong phạm vi biên giới trước đây mà nhà Arsacid của người Parthia đã đạt được, với kinh đô Ctesiphon ở tỉnh Khvarvaran. Trong việc cai trị đế chế này, các vị vua Sassanid sử dụng tước hiệu Vua của các vua (Shāhanshāh), trở thành vị chúa tể trung ương và cũng đảm nhận việc giám hộ ngọn lửa thiêng liêng, biểu tượng của quốc giáo. Các hoàng hậu của nhà Sassanid đã sử dụng tước hiệu Hoàng hậu của các Hoàng hậu (Banebshenan banebshen).

Trên một quy mô nhỏ hơn, các vùng lãnh thổ cũng có thể được cai trị bởi một số tiểu vương thuộc dòng dõi của nhà vua, được gọi là Shahrdar, và dưới sự giám sát trực tiếp bởi vị Vua của các vua. Sự cai trị của nhà Sassanid đã được đặc trưng bởi sự tập quyền trung ương đáng kể, những dự án quy hoạch đô thị đầy tham vọng, sự phát triển nông nghiệp, và cải tiến kĩ thuật Bên dưới nhà vua, một bộ máy quan liêu đầy quyền lực thực hiện nhiều công việc của chính phủ, người đứng đầu của bộ máy quan liêu và Vice-Chancellor, là "Vuzorg (Bozorg) Farmadar". Bên trong bộ máy quan liêu này, các tu sĩ Hỏa Giáo là những người nắm rất nhiều quyền lực. Người đứng đầu của tầng lớp giáo sĩ Magi, Mobadan, cùng với tổng tư lệnh quân đội, (Eran) Spahbod, người đứng đầu của nghiệp đoàn thương nhân và các thương gia "Ho Tokhshan Bod", quan "Vastrioshansalar" (tương đương với chức Bộ trưởng Nông nghiệp ngày nay), là những người bên dưới nhà vua và nắm nhiều quyền lực nhất trong nhà nước Sassanid..

Các vua nhà Sassanid luôn biết nghe những ý kiến của triều thần. Nhà sử học Hồi giáo Masudi đã ca ngợi bộ máy chính quyền nhà Sassanid như sau:

"chính quyền xuất sắc của các vua Sassanid, chính sách được thực thi tốt của họ, sự chăm lo của họ dành cho thần dân, và sự thịnh vượng của các lãnh thổ của họ."

Trong thời bình, vương quyền của nhà vua là cha truyền con nối, nhưng có thể được nhà vua trao lại cho một người con trai trẻ hơn, đã có hai trường hợp quyền lực tối cao được nắm giữ bởi nữ hoàng. Khi không có người thừa kế trực tiếp đã có sẵn, quý tộc và các giám mục sẽ lựa chọn một vị vua, nhưng sự lựa chọn của họ bị hạn chế trong các thành viên của Hoàng gia.

Giới quý tộc Sassanid là một hỗn hợp của các gia tộc Parthia cũ, các gia đình quý tộc Ba Tư, và các gia đình quý tộc từ các vùng lãnh thổ bị chinh phục. Nhiều gia đình quý tộc mới đã trỗi dậy sau sự sụp đổ của triều đại Parthia, trong khi một số trong số Bảy gia tộc Parthia thống trị vẫn có tầm quan trọng cao. Tại triều đình của Ardashir I, các gia tộc Arsacid cũ như Nhà Karen và nhà Suren, cùng với một số gia tộc Ba Tư như, nhà Varazes và Andigan, đã nắm giữ những chức vụ cao quý. Cùng với những gia đình quý tộc người Iran và không phải người Iran, các vị vua của Merv, Abarshahr,Carmania, Sakastan, Iberia, và Adiabene, cũng được nhắc đến với việc nắm giữ những vị trí danh dự trong số các quý tộc, xuất hiện tại triều đình của Shahanshah. Quả thực, những lãnh địa rộng lớn của nhà Suren, Karen, và Varaze, mà đã hợp thành một phần của nhà nước Sassanid ban đầu là các tiểu quốc bán độc lập.

Nhìn chung, thành viên các gia đình quyền quý Ba Tư (Bozorgan) thường nắm giữ những địa vị quyền lực nhất trong nền hành chính đế quốc, chẳng hạn như chức Tổng trấn các tỉnh miền biên ải (Marzban مرزبان). Phần lớn các chức vị này mang tính thừa hưởng, và nhiều chức vị trong số đó đã được truyền qua hàng loạt thế hệ trong gia đình. Các Marzban cao tuổi nhất được ban tặng cho một cái ghế bạch, trong khi các Marzban ở phần lớn cái tỉnh có ý nghĩa chiến lược ở biên cương, tỷ dụ như tỉnh Kavkaz, thì được ban cho ghế vàng. Khi có binh đạo, các Marzban địa phương có thể được xem là Nguyên soái, trong khi các spahbod (hiểu là Chỉ huy trưởng) dưới cấp có thể chỉ huy một đạo quân.

Ngoài ra, triều đình Sassanid cũng tổ chức hệ một thống cấp bậc văn hóa - xã hội. Cơ cấu này được hỗ trợ bởi Hỏa giáo, được công nhận làm quốc giáo Ba Tư. các tôn giáo khác chủ yếu là được khoan dung (cho dù chính sách là vấn đề tranh cãi nóng bỏng; có thể xem một ví dụ trong sách Ancient Persia của Wiesehöfer hay sách Cambridge History of Iran, Tập 3). Các vua nhà Sassanid chủ trương hồi phục các truyền thống Ba Tư và loại bỏ ảnh hưởng của văn hóa Hy Lạp.

Quân đội

Bài chi tiết: Quân đội nhà Sassanid

Mũ của binh lính Sassanid

Quân đội chính quy của đế chế Sassanid đã được hình thành dưới triều đại Ardeshir I, vị Vua của các vua đầu tiên của đế quốc. Ardeshir đã tập trung vào sự hồi sinh chiến thuật quân sự và hệ thống tổ chức trước đây đã được sử dụng dưới thời Đế chế Achaemenid, cũng như các hiệp sĩ Parthia. Ông thậm chí còn tập trung vào phát triển những vũ khí công thành mới.

Bộ binh

Lực lượng Paighan đã hình thành nên phần lớn bộ binh Sassanid, và thường được tuyển mộ từ những người nông dân. Mỗi đơn vị nằm dưới sự chỉ quy của một viên quan được gọi là một "Paighan Salar",và nhiệm vụ chính của họ là để bảo vệ những đoàn quân nhu, phụng sự như là đầy tớ của Sarvan (một chức vụ cao hơn), tấn công ồ ạt vào các thành lũy, và khai mỏ.

Người Medes cung cấp cho quân đội Sassanid với những lính phóng lao ưu tú, phóng thạch thủ và bộ binh nặng. Bộ binh Iran được mô tả bởi Ammianus Marcellinus "trang bị như võ sĩ giác đấu" và "tuân theo mệnh lệnh giống hệt như những chú bé bồi ngựa" người Dailamite cũng phụng sự trong bộ binh và là những cư dân người Iran sống chủ yếu ở Gilan, Iran Azerbaijan và Mazandaran. Họ được ghi chép lại là đã chiến đấu với các loại vũ khí như dao găm, kiếm và các ngọn lao. Một ghi chép về người Dalamite là sự tham gia của họ trong cuộc xâm lược Yemen, nơi 800 người trong số họ được chỉ huy bởi viên quan Sarvan Vahriz. Vahriz cuối cùng sẽ đánh bại quân Ả Rập tại Yemen và tại kinh đô Sana'a của nó biến nó trở thành một chư hầu của Ba Tư cho đến tận những cuộc xâm lược của Ba Tư của người Ả Rập.

Kị binh

Một vị vua được thể hiện như là một kỵ binh giáp nặng, Taq-e Bostan, Iran

Lực lượng kỵ binh được sử dụng trong suốt thời đế chế Sassanid gồm có hai loại kỵ binh nặng: Clibanarii và Cataphract. Lực lượng kỵ binh này bao gồm các nhà quý tộc ưu tú được đào tạo từ khi là những thanh niên trẻ tuổi, và nó được hỗ trợ bởi kị binh nhẹ, bộ binh và cung thủ. Chiến thuật của nhà Sassanid là tập trung vào phá vỡ hàng ngũ kẻ thù với các cung thủ, và cũng sử dụng đến những con voi chiến vốn là một đặc trưng của nhà Sassanid, triển khai voi để nhằm hỗ trợ kỵ binh.

Không giống như người Parthia, nhà Sassanid đã phát triển những vũ khí công thành tiên tiến. Sự phát triển của các vũ khí công thành đã tỏ ra là một điều hữu ích trong các cuộc xung đột với Rome, ngược lại, nhà Sassanid cũng phát triển một số kỹ thuật để bảo vệ thành phố của mình khỏi bị tấn công. Quân đội Sassanid nổi tiếng nhờ những kỵ binh nặng của nó, giống như quân đội của người Parthia quân đội, mặc dù chỉ có một số kỵ binh nặng của nhà Sassanid được trang bị với những ngọn giáo. Sử gia La Mã Ammianus Marcellinus đã mô tả lực lượng kỵ binh clibanarii của Shapur II khá cụ thể,cho thấy nó được trang bị nhiều, và chỉ có một phần được trang bị giáo:

Mọi Đại đội đều mặc giáp sắt, và khắp cơ thể họ được bao bọc với kim loai nặng mà nó vừa vặn tới mức các khớp cứng vừa khít với tay chân của họ, và các dạng mặt người của con người đã được khéo léo trang bị để vừa vặn với đầu của họ, và rằng kể từ khi toàn bộ cơ thể của họ được phủ bằng kim loại, những mũi tên đã bị rơi xuống ngay khi chúng bắn vào đó.

Hoàng đế Đông La Mã Maurikios cũng nhấn mạnh trong tác phẩm Strategikon của mình rằng nhiều kị binh nặng của nhà Sassanid kỵ binh đã không mang những ngọn giáo, mà họ chỉ dựa vào những cây cung như là vũ khí chính của họ. Tuy nhiên trên các bức phù điêu Taq-i Bustan và Al-Tabari nổi tiếng đã liệt ra danh sách những trang bị thiết yếu cho các hiệp sĩ dihqan trong đó bao gồm các ngọn giáo, cho thấy một sự tương phản. Điều chắc chắn là trang bị của các kỵ sĩ này là khá phong phú.

Các cuộc chiến tranh

Một đồ trang sức bằng đá có cảnh hoàng đế Shapur I đánh tay đôi với hoàng đế Valerianus và bắt được ông ta năm 256

Nhà Sassanid, cũng giống như người Parthia, thường xuyên có chiến sự với Đế chế La Mã. Tiếp theo sự phân chia đế chế La Mã năm 395, đế quốc Đông La Mã, định đô tại Constantinopolis, đã thay thế Đế chế La Mã như là kẻ thù của chính ở phía Tây của Ba Tư. Sự thù địch giữa hai đế quốc đã trở nên thường xuyên hơn Nhà Sassanid, cũng giống như Đế chế La Mã, là một quốc gia liên tục có xung đột với các vương quốc láng giềng và những dân tộc du mục. Mặc dù mối đe dọa từ những cuộc tấn công bất ngờ của người du mục chưa bao giờ có thể được giải quyết ổn thỏa, nhà Sassanid lại tỏ ra thành công hơn nhiều khi đối phó với những vấn đề này so với những người La Mã.

Ở phía tây, lãnh thổ của nhà Sassanid tiếp giáp với nhà nước La Mã rộng lớn và ổn định, nhưng ở phía đông, những người hàng xóm gần nhất của nó là Đế quốc Quý Sương và các bộ lạc du mục như người Hun trắng. Việc xây dựng công sự như pháo đài Tus, hoặc như thành phố Nishapur, mà sau này đã trở thành một trung tâm học thuật và thương mại, cũng như hỗ trợ trong việc bảo vệ các tỉnh phía đông khỏi những cuộc tấn công.

Ở phía nam và trung tâm Arabia, các bộ lạc Bedouin Ả Rập đôi khi đột kích vào đế chế Sassanid. Vương quốc Al-Hirah, một vương quốc chư hầu của nhà Sassanid, được thành lập để tạo thành một vùng đệm giữa khu trung tâm của đế quốc và các bộ lạc Bedouin. Việc xóa sổ vương quốc Al-Hirah bởi Pervaiz (vua) Khosrau II vào năm 602, đã góp phần nhiều vào những thất bại quyết định của nhà Sassanid khi chống lại người Ả Rập Bedouin trong thế kỷ sau này. Những thất bại này đã dẫn đến việc toàn bộ đế chế Sassanid bị xâm chiếm một cách nhanh chóng bởi các bộ lạc Bedouin dưới ngọn cờ Hồi giáo.

Ở phía Bắc, dân Khazar và những cư dân du mục gốc Thổ thường xuyên tấn công các tỉnh phía Bắc của đế quốc. Họ đã cướp đoạt vùng đất Medes vào năm 634. Nhưng ngay sau đó, quân đội Ba Tư đã đánh bại và đánh đuổi họ khỏi vùng đất này. Nhà Sassanid cũng đã xây dựng nhiều công sự ở khu vực Caucasus để ngăn cản những cuộc tấn công này.

Bành trướng tới Ấn Độ

Bài chi tiết: Nhà Ấn-Sassanid

Đồng tiền của vị kushansha của nhà Ấn-Sassanid Varhran I (đầu thế kỷ 4)
Trái: Vua Varhran I
Phải: Thần Shiva và bò

Sau khi chinh phục Iran và các vùng lân cận, Shapur I đã mở rộng quyền lực của mình về phía đông vào phía tây bắc tiểu lục địa Ấn Độ. Người Quý Sương trước đó tự trị đã buộc phải chấp nhận quyền bá chủ của ông. Mặc dù đế chế Quý Sương đã suy yếu vào cuối thế kỷ thứ 3, và sau đó được thay thế bởi đế chế Gupta ở Ấn Độ trong thế kỷ thứ 4, rõ ràng rằng nhà Sassanid vẫn còn lưu lại ở tây bắc Ấn Độ trong suốt giai đoạn này.

Ba Tư và vùng tây bắc Ấn Độ đã có sự giao thoa về văn hóa cũng như quan hệ chính trị trong thời gian này, như một số truyền thống Sassanid đã truyền vào các vùng lãnh thổ Quý Sương. Đặc biệt, người Quý Sương đã bị ảnh hưởng bởi quan niệm vương quyền của nhà Sassanid, mà được lan truyền thông qua thương mại đồ tạo tác bằng bạc của nhà Sassanid và những tấm vải dệt miêu tả cảnh hoàng đế săn bắn hoặc thực thi công lý

Sự Giao lưu văn hóa ở mức độ thấp hơn cũng đã diễn ra giữa Ấn Độ và Ba Tư trong thời gian này. Ví dụ, người Ba Tư du nhập cờ vua từ Ấn Độ và đổi tên của trò chơi này từ chaturanga thành chatrang. Đổi lại, người Ba Tư đã giới thiệu cờ tào cáo vào Ấn Độ.

Trong suốt triều đại Khosrau I, nhiều cuốn sách đã được mang về từ Ấn Độ và dịch ra tiếng Pahlavi, ngôn ngữ của đế chế Sassanid.

Chiến tranh với Ethiopia

Vào năm 522, trước khi Khosrau I lên ngôi, một đạo quân Ethiopia theo Nhất Tính Thuyết đã tấn công lãnh thổ của người Himyarite ở miền Nam Ả Rập. Thủ lĩnh của người Ả Rập tại đây đã đánh lại được cuộc xâm phạm này và cấu cứu triều Sassanid, trong khi đó người Ethiopia Ả Rập địa phương đã có thể chống lại cuộc xâm lược này và kêu gọi người Sassanid cứu viện, trong khi đó thì người Ethiopia cầu viện Đế quốc Đông La Mã. Sau đó, người Ethiopia lại xua quân vượt qua Biển Đỏ và lần này thì họ giết chết được thủ lĩnh của người Ả Rập và đưa một người Ethiopia lên làm thủ lĩnh vùng này thay cho ông ta.

Vào năm 531, Justinianus I yêu cầu người Ethiopia ở Yemen phải loại bỏ người Ba Tư khỏi tuyến thương mại với Ấn Độ bằng cách buôn bán đường biển với người Ấn Độ. Ethiopia không bao giờ đáp ứng đề nghị này bởi vì một vị tướng Ethiopia tên là Abraha đã chiếm đoạt ngai vàng Yemen và tạo ra một quốc gia độc lập. Sau khi Abraha qua đời, một trong những con trai của ông, Ma'd Karib, đã bị lưu đày trong khi người anh em cùng cha khác lên ngôi. Sau khi bị từ chối bởi Justinianus, Ma'd-Karib đã cầu xin sự giúp đỡ từ Khosrau I, ông đã gửi một đội tàu nhỏ và quân đội dưới sự chỉ huy của Vahriz để lật đổ vị vua hiện tại của Yemen. Sau khi chiếm đóng kinh đô Yemen là San'a'l, người con trai của Ma'd Karib, Saif, được đưa lên làm vua.

Rốt cuộc, trách nhiệm cho sự hiện diện ven biển của quân Sassanid ở Yemen thuộc về Justinianus I. Do không hỗ trợ người Ả Rập Yemen, Khosrau I đã có thể trợ giúp Ma'd-Karib và sau này còn biến Yemen thành một thuộc quốc của Đế quốc Sassanid.

Quan hệ với Trung Hoa

Giống như người Parthia trước đây, Đế quốc Sassanid đã tiến hành nhiều hoạt động ngoại giao với Nhà nước phong kiến Trung Quốc, và đã cử nhiều phái bộ sứ thần tới Trung Quốc. Thư liệu Trung Quốc đã đề cập đến 13 vị sứ thần nhà Sassanid ở Trung Hoa. Thương mại đường bộ và thương mại đường biển với Trung Hoa đều quan trọng cho cả hai đế chế Sassanid và Trung Hoa. Một số lượng lớn tiền xu Ba Tư thời Sassanid đã được tìm thấy ở miền Nam Trung Hoa, khẳng định mối quan hệ thương mại hàng hải.

Trong những dịp khác nhau, các vị vua Sassanid gửi tặng những nhạc sư Ba Tư và các vũ nữ tài năng nhất cho triều đình Trung Hoa tại Lạc Dương dưới triều đại nhà Tấn và triều đại Bắc Ngụy, và tới Trường An trong triều đại nhà Tùy và nhà Đường. Cả hai đế chế đều hưởng lợi từ thương mại dọc theo Con đường tơ lụa, và chia sẻ lợi ích chung trong việc giữ gìn và bảo vệ tuyến đường thương mại này. Họ hợp tác trong việc bảo vệ các tuyến đường thương mại xuyên qua Trung Á, và cùng xây những tiền đồn trong khu vực biên giới để giữ cho các đoàn lữ hành an toàn khỏi các bộ lạc du mục và kẻ cướp.

Sau khi quân Ả Rập xâm lược Ba Tư, con trai của Yazdegerd III là Peroz III đã trốn thoát cùng với một vài quý tộc Ba Tư và đã sống lưu vong trong triều đình Trung Hoa. Cả Peroz và con trai ông Narsieh (Tiếng Trung neh-Shie) đã được ban cho những chức quan cao quý tại triều đình Trung Hoa. Ít nhất là trong hai lần, lần cuối cùng có thể vào năm 670, quân đội Trung Hoa đã được phái đi cùng với Peroz để khôi phục lại ngai vàng Sassanid cho ông ta nhưng chỉ đạt được thành công khá khiêm tốn, một lần đã có thể kết thúc với một giai đoạn cai trị ngắn ngủi của Peroz ở Sistan (Sakestan), mà từ đó chúng ta đã được có một vài bằng chứng tiền xu còn sót lại. Narsieh sau này đã đạt được chức vụ chỉ huy trong lực lượng ngự lâm quân Trung Hoa, và con cháu ông sống ở Trung Hoa như là những vị hoàng tử được tôn kính. Người em gái của Hoàng tử Sassanid Peroz II đã được tuyển vào hậu cung, và cho phép những người tị nạn Sassanian đang chạy trốn khỏi cuộc chinh phục của người Ả Rập được định cư tại Trung Quốc. Hoàng đế của Trung Hoa tại thời điểm này là vua Cao Tông nhà Đường.

Văn hóa

Xã hội

Người Iran cổ đặc biệt coi trọng âm nhạc và thi ca cũng như ngày nay. Tấm đĩa từ thế kỷ thứ 7 vẽ các nhạc công thời Sassanid

Xã hội và nền văn minh Sassanid đã hưng thịnh trong hầu hết thời kì tồn tại của nó, sánh ngang với nó trong khu vực chỉ có nền văn minh Byzantine. Tầm quan trọng của sự trao đổi khoa học và trí tuệ giữa hai đế quốc được chứng thực bởi sự cạnh tranh và hợp tác giữa những cái nôi của nền văn minh

Trong học thuyết của nhà Sassanid, xã hội lý tưởng là xã hội mà nó có thể duy trì được sự ổn định và công lý và công cụ cần thiết cho điều này là một vị vua hùng mạnh Xã hội Sassanid vốn vô cùng phức tạp, với các hệ thống tổ chức quản lý xã hội riêng biệt giữa nhiều nhóm khác nhau trong đế quốc Các nhà sử học tin rằng xã hội này được chia thành bốn tầng lớp: Tu sĩ (tiếng Ba Tư: Atorbanan), Chiến binh, ký lục và thường dân. Nằm trung tâm của hệ thống phân chia tầng lớp của nhà Sassanid là Shahanshah, cai trị tất cả các quý tộc Các hoàng tử hoàng gia, tiểu vương, đại lãnh chúa và các tu sĩ, cùng nhau tạo thành một tầng lớp đặc quyền đặc lợi, và được gọi là Bozorgan, hoặc quý tộc. Hệ thống phân chia tầng lớp của nhà Sassanid còn tồn tại lâu hơn chính đế quốc, nó tiếp tục trong những năm đầu thời kỳ Hồi giáo.

Giáo dục

Dưới triều nhà Sassanid, trên đất kinh kỳ có một ngôi Trường Lớn. Ban đầu, chỉ có 50 học sinh nhập học trường này. Thế mà chưa đầy 100 năm, Trường Lớn đã có tới hơn 3 vạn học sinh.

Người ta dựa theo dòng dõi để phân loại tầng lớp, mặc dù một cá nhân đặc biệt hợp lý giữa các tầng lớp, qua đó kẻ mạnh không thể áp bức kẻ yếu và kẻ yếu không thể chống lại kẻ mạnh. Để giữ vững sự cân bằng xã hội thì sự công bằng của Hoàng gia là một yếu tố rất cần thiết, và việc thực thi đúng đắn trách nhiệm của nhà vua phụ thuộc vào sự tôn vinh nền quân chủ hơn hết mọi tầng lớp.

Ở một cấp độ thấp hơn, xã hội Sassanid được chia làm hai tầng lớp: Azatan (dân tự do), những người luôn tích cực bảo vệ vai vế của mình như là hậu duệ của các anh hùng của tộc Aryan cổ xưa, và quần chúng có nguồn gốc là nông dân khác tộc Aryan.

Khoa học, nghệ thuật và thơ ca

Xem thêm: Âm nhạc Sassanid, Học viện khoa học và y khoa Gundishapur, Thơ ca Pahlavi, Kiến trúc Sassanid, thành trì nhà Sassanid

A bowl with Khosrau I's image at the center

Horse head, gilded silver, 4th century, Sassanid art

A Sassanid silver plate featuring a senmurw

Các vị vua Sassanid là những nhà bảo trợ tuyệt vời cho văn chương và triết học. Khosrau I đã có những tác phẩm của Plato và Aristotle dịch ra tiếng Pahlavi để dạy tại Gundishapur, và thậm chí còn tự mình đọc chúng. Dưới triều đại của ông, nhiều biên niên sử sử đã được biên soạn, trong đó tác phẩm duy nhất còn sót lại là Artaxshir Karnamak-i-i Papakan (Những chiến công của Ardashir), một hỗn hợp của yếu tố lịch sử và sự lãng mạn mà được dùng như là cơ sở cho tác phẩm sử thi dân tộc Iran, Shahnama. Khi Justinianus I đóng cửa các trường học ở Athena, bảy vị giảng sư tại Athena đã trốn sang Ba Tư và được Triều đình Khosrau I cho nương nhờ. Nhưng theo thời gian, họ càng nhớ nhàng, và trong Hiệp định với Justinianus I vào năm 533 vua Ba Tư đã ra điều kiện rằng các nhà hiền triết Hy Lạp sẽ được trở về quê hương và thoát khỏi sự đàn áp của Hoàng đế Đông La Mã.

Dưới thời Khosrau I, Học viện Gundishapur, đã được thành lập vào thế kỷ thứ 5, và trở thành "trung tâm tri thức lớn nhất của mọi thời đại", thu hút học sinh và các thầy giáo từ khắp bốn phương thế giới tìm đến. Tín đồ chính thống giáo phương Đông đã được đón nhận được ở đó, và mang đến những bản dịch tiếng Syria của các tác phẩm y học và triết học Hy Lạp. Những người theo học thuyết Tân Plato cũng vậy, họ đến Gundishapur, nơi họ gieo những hạt giống của chủ nghĩa thần bí Sufi, kiến thức y học của Ấn Độ, Ba Tư, Syria và Hy Lạp đã trộn lẫn vào nhau để tạo ra một ngôi trường y học phát triển rực rỡ.

Trong lĩnh vực nghệ thuật, thời kỳ Sassanid chứng kiến ​​một số trong những thành tựu cao nhất của nền văn minh Ba Tư. Phần lớn những gì sau này được biết đến như là văn hóa Hồi giáo, bao gồm cả kiến trúc và văn học, ban đầu đều được tìm thấy từ nền văn hóa Ba Tư. Vào đỉnh cao của nó, Đế chế Sassanid kéo dài từ Syria đến phía tây bắc Ấn Độ, nhưng ảnh hưởng của nó đã được cảm nhận vượt xa hơn cả những ranh giới chính trị. Họa tiết Sassanid đã theo các con đường khác nhau ảnh hưởng tới nghệ thuật của Trung Á và Trung Hoa, Đế quốc Byzantine, và thậm chí là triều đại Merovingian ở Pháp. Tuy nhiên, nghệ thuật Hồi giáo, mới là sự thừa kế thực sự cho nghệ thuật Sassanid. Theo Will Durant.

"Nghệ thuật Sasanian truyền bá các dạng hình dáng và họa tiết của nó về phía đông vào Ấn Độ, Turkestan và Trung Hoa, về phía tây vào Syria, Tiểu Á, Constantinopolis, Balkan, Ai Cập và Tây Ban Nha. "

Hội họa, điêu khắc, đồ gốm, và các dạng huy chương đã chia sẻ những mẫu ý tưởng trang trí của chúng với những tấm vải dệt mỹ thuật Sasanian. Vải sợi, thêu ren, thổ cẩm, tơ lụa, thảm trang trí, mái che, lều và chăn đã được dệt bằng sự kiên nhẫn và kỹ năng bậc thầy, và được nhuộm trong những màu ấm áp như màu vàng, xanh dương và xanh lá cây.

Các nghiên cứu về những di vật của nhà Sassanid cho thấy có hơn 100 loại vương miện được đeo bởi các vị vua Sassanid. Các loại vương miện Sassanid khác nhau đã minh chứng cho văn hóa, kinh tế, xã hội và hoàn cảnh lịch sử ở mỗi thời kỳ. Các vương miện này cũng cho thấy những đặc điểm tính cách của mỗi vua trong thời đại này. Những biểu tượng khác nhau và các dấu hiệu trên vương miện,Mặt Trăng, ngôi sao, con đại bàng và cành cọ, mỗi loại làm sáng tỏ cho đức tin tôn giáo và niềm tin của người đội chúng.

Triều đại Sassanid, cũng như nhà Achaemenid, có nguồn gốc từ tỉnh Persis (Fars). Nhà Sassanids tự coi mình là những người kế thừa của nhà Achaemenid, sau thời kì gián đoạn bởi người Hy Lạp và Parthia, và tin rằng số mệnh của họ là khôi phục lại sự vĩ đại của Ba Tư.

Trong việc làm sống lại vinh quang của nhà Achaemenid xưa kia, nhà Sassanid đã chứng minh rằng họ không phải là những kẻ bắt chước. Nghệ thuật của thời kỳ này cho thấy một sự rắn rỏi đáng ngạc nhiên, ở khía cạnh nào đó dự đoán tính năng chính của nghệ thuật Hồi giáo. Nghệ thuật Sassanid đã kết hợp các yếu tố của nghệ thuật truyền thống Ba Tư với các yếu tố của nghệ thuật Hy Lạp hóa và sự ảnh hưởng của nó. Cuộc chinh phục Ba Tư của Alexander Đại đế đã mở đầu cho sự truyền bá của nghệ thuật Hy Lạp hóa vào Tây Á. Trong thời kì Parthia, nghệ thuật Hy Lạp đã được tiếp nhận một cách tự do bởi các dân tộc ở vùng Cận Đông. Trong suốt thời kì nhà Sassanid, đó lại là thái độ chống lại nó. Nghệ thuật Sassanid đã hồi sinh hình dáng và truyền thống có nguồn gốc từ Ba Tư, và trong thời kỳ Hồi giáo, nó đã lan đến bờ biển Địa Trung Hải Theo Fergusson:

Tôn giáo

Các vua nhà Sassanid

Tên Ba Tư	Tên Anh hóa	Niên đại	Ghi chú
Artakhshetr I	Ardashir I	224 tới 241
Shahpuri I	Shapur I	240 tới 272
Okhramazdi I	Hormizd I	272 tới 273
Varahran I	Bahram I	273 tới 276
Varahran II	Bahram II	276 tới 293
Varahran III Sagan Shah	Bahram III	293
Nersehi	Narseh	293 tới 302
Okhramazdi II	Hormizd II	302 tới 309
Adharnarse	Adhur Narseh	309
Shahpuri II	Shapur II	309 tới 379
Artakhshetr II	Ardashir II	379 tới 383
Shahpuri III	Shapur III	383 tới 388
Varahran IV Kerman Shah	Bahram IV	388 tới 399
Yezdikerti I	Yazdegerd I	399 tới 420
Varahran V Gor	Bahram V	420 tới 438
Yezdikerti II	Yazdegerd II	438 tới 457
Okhramazdi III	Hormizd III	457
Pirudshi I	Peroz I	457 tới 484
Balash	Balash	484 tới 488
Kawadh (Kobad) I	Kavadh I	488 tới 531
Djamasp	Djamasp	496 tới 498
Khusrui I Anushirwan	Khosrau I Đại Đế	531 tới 579
Okhramazdi IV	Hormizd IV	579 tới 590
Varahran VI Kobin	Bahram VI Chobin	590 tới 591
Bistam	Bistam	591 tới 595
Okhramazdi V	Hormizd V	593
Khusrui II Parwez	Khosrau II	590 tới 628
Kawadh (Kobad) II Pirudsh	Kavadh II	628
Artakhshetr III	Ardashir III	628 tới 630
Shahrbaraz	Shahrbaraz	630
Khusrui III	Khosrau III	630
Burandukht	Purandokht	630 tới 631	nữ hoàng
Pirudshi II	Peroz II	631
Azarmidukht	Azarmidokht	631	nữ hoàng
Khusrui IV	Khosrau IV	631
Khorezadh Khusrui V	Khorezadh Khosrau V	631	hay Farrukhzadh Khosrau V
Okhramazdi VI	Hormizd VI	631 tới 632
Yezdikerti III	Yazdegerd III	632 tới 651

Đế quốc Sassanid đạt tới đỉnh cao năm 626 dưới triều Khosrau II, rộng 3,5 triệu km²

Tham khảo

• G. Reza Garosi (2012): The Colossal Statue of Shapur I in the Context of Sasanian Sculptures. Publisher: Persian Heritage Foundation, New York.
• G. Reza Garosi (2009), Die Kolossal-Statue Šāpūrs I. im Kontext der sasanidischen Plastik. Verlag Philipp von Zabern, Mainz, Germany.
• Baynes, Norman H. (1912), “The restoration of the Cross at Jerusalem”, The English Historical Review, 27 (106): 287–299, doi:10.1093/ehr/XXVII.CVI.287, ISSN 0013-8266
• Blockley, R.C. (1998), “Warfare and Diplomacy”, trong Averil Cameron; Peter Garnsey (biên tập), The Cambridge Ancient History: The Late Empire, A.D. 337-425, Cambridge University Press, ISBN 0-521-30200-5
• Börm, Henning (2007), Prokop und die Perser. Untersuchungen zu den Römisch-Sasanidischen Kontakten in der ausgehenden Spätantike, Stuttgart: Franz Steiner, ISBN 978-3-515-09052-0
• Börm, Henning (2008). "Das Königtum der Sasaniden - Strukturen und Probleme. Bemerkungen aus althistorischer Sicht." Klio 90, pp. 423ff.
• Börm, Henning (2010). "Herrscher und Eliten in der Spätantike." In: Henning Börm, Josef Wiesehöfer (eds.): Commutatio et contentio. Studies in the Late Roman, Sasanian, and Early Islamic Near East. Düsseldorf: Wellem, pp. 159ff.
• Börm, Henning (2016). "A Threat or a Blessing? The Sasanians and the Roman Empire". In: Carsten Binder, Henning Börm, Andreas Luther (eds.): Diwan. Studies in the History and Culture of the Ancient Near East and the Eastern Mediterranean. Duisburg: Wellem, pp. 615ff.
• Daniel, Elton L. (2001), The History of Iran, Westport, Connecticut: Greenwood Press, ISBN 978-0-313-30731-7
• Daryaee, Touraj (2008). Sasanian Persia: The Rise and Fall of an Empire. I.B.Tauris. tr. 1–240. ISBN 0857716662.
• Dodgeon, Michael H. (2002), The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars (Part I, 226-363 AD), Greatrex, Geoffrey; Lieu, Samuel N. C., Routledge, ISBN 0-415-00342-3
• Durant, Will, The Story of Civilization, 4: The Age Of Faith, New York: Simon and Schuster, ISBN 978-0-671-21988-8
• Farrokh, Kaveh (2007), Shadows in the Desert: Ancient Persia at War, Osprey Publishing, ISBN 1-84603-108-7
• Frye, R.N. (1993), “The Political History of Iran under the Sassanians”, trong William Bayne Fisher; Ilya Gershevitch; Ehsan Yarshater; R. N. Frye; J. A. Boyle; Peter Jackson; Laurence Lockhart; Peter Avery; Gavin Hambly; Charles Melville (biên tập), The Cambridge History of Iran, Cambridge University Press, ISBN 0-521-20092-X
• Frye, R.N. (2005), “The Sassanians”, trong Iorwerth Eiddon; Stephen Edwards (biên tập), The Cambridge Ancient History - XII - The Crisis of Empire, Cambridge University Press, ISBN 0-521-30199-8
• Greatrex, Geoffrey (2002), The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars (Part II, 363–630 AD), Lieu, Samuel N. C., Routledge, ISBN 0-415-14687-9
• Haldon, John (1997), Byzantium in the Seventh Century: the Transformation of a Culture, Cambridge, ISBN 0-521-31917-X
• Hourani, Albert (1991), A History of the Arab Peoples, London: Faber and Faber, tr. 9–11, 23, 27, 75, 87, 103, 453, ISBN 0-571-22664-7
• Howard-Johnston, James: "The Sasanian's Strategic Dilemma". In: Henning Börm - Josef Wiesehöfer (eds.), Commutatio et contentio. Studies in the Late Roman, Sasanian, and Early Islamic Near East, Wellem Verlag, Düsseldorf 2010, pp. 37–70.
• Martindale, John Robert; Jones, Arnold Hugh Martin; Morris, J. biên tập (1992). The Prosopography of the Later Roman Empire, Volume III: A.D. 527–641. Cambridge, United Kingdom: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-20160-5.
• Khaleghi-Motlagh, Djalal (1996), “Derafš-e Kāvīān”, Encyclopedia Iranica, 7, Cosa Mesa: Mazda, Bản gốc lưu trữ ngày 7 tháng 4 năm 2008, truy cập ngày 23 tháng 1 năm 2017.
• Mackenzie, David Neil (2005), A Concise Pahalvi Dictionary (bằng tiếng Ba Tư), Trans. by Mahshid Mirfakhraie, Tehrān: Institute for Humanities and Cultural Studies, tr. 341, ISBN 964-426-076-7
• Neusner, Jacob (1969), A History of the Jews in Babylonia: The Age of Shapur II, BRILL, ISBN 90-04-02146-9
• Nicolle, David (1996), Sassanian Armies: the Iranian Empire Early 3rd to Mid-7th Centuries AD, Stockport: Montvert, ISBN 978-1-874101-08-6.
• Rawlinson, George, The Seven Great Monarchies of the Ancient Eastern World: The Seventh Monarchy: History of the Sassanian or New Persian Empire, IndyPublish.com, 2005 [1884].
• Sarfaraz, Ali Akbar, and Bahman Firuzmandi, Mad, Hakhamanishi, Ashkani, Sasani, Marlik, 1996. ISBN 964-90495-1-7
• Southern, Pat (2001), “Beyond the Eastern Frontiers”, The Roman Empire from Severus to Constantine, Routledge, ISBN 0-415-23943-5
• Parviz Marzban, Kholaseh Tarikhe Honar, Elmiv Farhangi, 2001. ISBN 964-445-177-5
• Shapur Shahbazi, A. (2005), “Sasanian Dynasty”, Encyclopedia Iranica, Columbia University Press, 1
• Speck, Paul (1984), “Ikonoklasmus und die Anfänge der Makedonischen Renaissance”, Varia 1 (Poikila Byzantina 4), Rudolf Halbelt, tr. 175–210
• Stokvis A.M.H.J., Manuel d'Histoire, de Généalogie et de Chronologie de tous les Etats du Globe depuis les temps les plus reculés jusqu'à nos jours, Leiden, 1888–1893 (ré-édition en 1966 par B.M.Israel)
• Turchin, Peter (tháng 11 năm 2004), East-West Orientation of Historical Empires (PDF), Jonathan M. Adams, and Thomas D. Hall, Bản gốc (PDF) lưu trữ ngày 27 tháng 5 năm 2008, truy cập ngày 2 tháng 5 năm 2008
• Wiesehöfer, Josef (1996), Ancient Persia, New York: I.B. Taurus
• Wiesehöfer, Josef: The Late Sasanian Near East. In: Chase Robinson (ed.), The New Cambridge History of Islam vol. 1. Cambridge 2010, pp. 98–152.
• Yarshater, Ehsan: The Cambridge History of Iran vol. 3 p. 1 Cambridge 1983, pp. 568–592.
• Zarinkoob, Abdolhossein (1999), Ruzgaran:Tarikh-i Iran Az Aghz ta Saqut Saltnat Pahlvi
•  Bài viết này bao gồm văn bản từ một ấn phẩm hiện thời trong phạm vi công cộng: Chisholm, Hugh biên tập (1911). Encyclopædia Britannica (ấn bản thứ 11). Cambridge University Press.

Đọc thêm

• Christensen, A (ngày 2 tháng 1 năm 1939), “Sassanid Persia”, trong Cook, S. A. (biên tập), The Cambridge Ancient History, XII: The Imperial Crisis and Recovery (A.D. 193–324), Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 0-521-04494-4
• Michael H. Dodgeon, Samuel N. C. Lieu. The Roman Eastern frontier and the Persian Wars (AD 226-363). Part 1. Routledge. London, 1994 ISBN 0-415-10317-7
• Howard-Johnston, J.D. (2006), East Rome, Sasanian Persia and the End of Antiquity: Historiographical and Historical Studies, Ashgate Publishing, Ltd., ISBN 0-860-78992-6
• Labourt, J. Le Christianisme dans l'empire Perse, sous la Dynastie Sassanide (224-632). Paris: Librairie Victor Lecoffre, 1904.
• Oranskij, I. M. (1977), Les langues Iraniennes (translated by Joyce Blau) (bằng tiếng Pháp), Paris: Klincksieck, ISBN 978-2-252-01991-7
• Edward Thomas (1868), Early Sassanian inscriptions, seals and coins, London: Trübner, tr. 137, truy cập ngày 5 tháng 7 năm 2011 (Original from the Bavarian State Library)
• Edward Thomas (1868), Early Sassanian inscriptions, seals and coins, London: Trübner, tr. 137, truy cập ngày 5 tháng 7 năm 2011 (Original from the New York Public Library)

Liên kết ngoài

• Sasanika: the History and Culture of Sasanians Lưu trữ 2012-05-29 tại Archive.today
• Sasanian rock reliefs, Photos from Iran, Livius Lưu trữ 2016-11-10 tại Wayback Machine.
• Sasanian Dynasty Lưu trữ 2010-01-09 tại Wayback Machine entry in the Encyclopædia Iranica
• The Sassanians The Sassanians by Iraj Bashiri, University of Minnesota.
• The Art of Sassanians, on Iran Chamber Society
• ECAI.org The Near East in Late Antiquity: The Sasanian Empire Lưu trữ 2006-12-14 tại Wayback Machine
• Google Book on Roman Eastern Frontier (part 1)
• A Review of Sassanid Images and Inscriptions, on Iran Chamber Society
• Sassanid crowns Lưu trữ 2006-11-08 tại Wayback Machine
• Sassanid coins Lưu trữ 2006-11-07 tại Wayback Machine
• Sassanid textile Lưu trữ 2006-10-22 tại Wayback Machine
• Islamic Metalwork The continuation of Sassanid Art
• Sasanians in Africa in Transoxiana 4.
• Ctesiphon; The capital of the Parthian and the Sassanid empires, on Iran Chamber Society
• Islamic Conquest of Persia
• Pirooz in China, By Frank Wong
• The Sassanian Empire Lưu trữ 2009-01-01 tại Wayback Machine BBC – Radio 4 In Our Time programme (available as.ram file)
• The Sassanian Empire: Further Reading
• Iranologie History of Iran Chapter V: Sasanians Lưu trữ 2009-07-15 tại Wayback Machine
• History of Iran on Iran Chamber Society Lưu trữ 2006-11-10 tại Wayback Machine
• Livius articles on ancient Persia Lưu trữ 2011-05-13 tại Wayback Machine
• Richard Frye "The History of Ancient Iran" Lưu trữ 2006-09-02 tại Wayback Machine
• Iransaga: Persian arts through the centuries
• Christianity in Ancient Iran: Aba & The Church in Persia, on Iran Chamber Society
• iranchamber.com