Ngữ hệ Ấn-Âu
Ngữ hệ Ấn-Âu là một ngữ hệ lớn có nguồn gốc từ Tây và Nam đại lục Á-Âu. Nó bao gồm hầu hết ngôn ngữ của châu Âu cùng với các ngôn ngữ ở sơn nguyên Iran và miền bắc tiểu lục địa Ấn Độ. Một số ngôn ngữ Ấn-Âu, chẳng hạn như tiếng Anh, tiếng Pháp, tiếng Bồ Đào Nha và tiếng Tây Ban Nha đã lan rộng nhờ làn sóng thuộc địa hóa của người châu Âu và hiện được sử dụng trên khắp thế giới. Hệ Ấn-Âu được chia thành nhiều nhánh, lớn nhất phải kể đến đó là các nhóm Ấn-Iran, German, Rôman và Balt-Slav. Các ngôn ngữ có số người nói lớn nhất là tiếng Tây Ban Nha, tiếng Anh, tiếng Hindustan (tiếng Hindi/Urdu), tiếng Bồ Đào Nha, tiếng Bengal, tiếng Marathi, tiếng Punjab và tiếng Nga (mỗi thứ tiếng có hơn 100 triệu người nói). Tiếng Đức, Pháp, Ý và Ba Tư đều có hơn 50 triệu người nói. Tổng cộng, 46% dân số thế giới (3,2 tỷ người) có tiếng mẹ đẻ là ngôn ngữ Ấn-Âu, đông đảo nhất so với bất kỳ ngữ hệ nào khác. Theo ước tính của Ethnologue, có khoảng 445 ngôn ngữ Ấn-Âu đang được nói, hơn 2/3 (313) trong số đó thuộc nhánh Ấn-Iran.[2]
Ngữ hệ Ấn-Âu
| |
|---|---|
| Phân bố địa lý | Thời kì tiền thuộc địa hóa: Á-Âu Hiện nay: Toàn cầu k. 3,2 tỷ người nói bản ngữ |
| Phân loại ngôn ngữ học | Một trong những ngữ hệ chính của thế giới |
| Ngôn ngữ nguyên thủy: | Proto Ấn-Âu |
| Ngôn ngữ con: | |
| ISO 639-2 / 5: | ine |
| Glottolog: | indo1319[1] |
 | |
Tất cả các ngôn ngữ Ấn-Âu đều có nguồn gốc từ một ngôn ngữ duy nhất, được các nhà ngôn ngữ phục dựng thành tiếng Ấn-Âu nguyên thuỷ được nói ở một thời điểm nào đó vào thời đại đồ đá mới. Quê nhà chính xác của nó, được gọi là urheimat Ấn-Âu, vẫn chưa được tìm ra và là chủ đề của nhiều học thuyết cạnh tranh; được chấp nhận rộng rãi nhất là thuyết Kurgan, cho rằng urheimat là vùng thảo nguyên Pontus–Caspi, gắn với văn hóa Yamnaya có niên đại vào khoảng 3000 năm TCN. Vào thời điểm những bản ghi chép đầu tiên xuất hiện, ngữ hệ Ấn-Âu đã phân tách thành nhiều ngôn ngữ độc lập, được sử dụng trên hầu khắp châu Âu cũng như Tây và Nam Á. Văn liệu của ngôn ngữ Ấn-Âu xuất hiện vào thời kỳ đồ đồng dưới dạng tiếng Hy Lạp Mycenaea và các ngôn ngữ Anatolia (tiếng Hitti và tiếng Luwia). Còn tư liệu lâu đời nhất là một số từ vựng và tên riêng tiếng Hitti lẻ tẻ (xen kẽ trong các văn bản tiếng Assyria cổ thuộc ngữ tộc Semit) xuất hiện trong các văn bản cổ tại thuộc địa Kültepe của người Assyria miền đông Anatolia vào thế kỷ XX TCN.[3] Mặc dù người Ấn-Âu nguyên thuỷ cổ hơn không để lại bất kỳ văn liệu nào, một số khía cạnh về văn hóa và tôn giáo của họ có thể được phục dựng từ những bằng chứng sau này của các nền văn hóa hậu duệ.[4] Hệ Ấn-Âu có ý nghĩa quan trọng đối với lĩnh vực ngôn ngữ học lịch sử vì ngữ hệ này sở hữu lịch sử được ghi chép cổ thứ hai so với bất kỳ hệ nào được biết đến, chỉ đứng sau ngữ hệ Á-Phi với tiếng Ai Cập và các ngôn ngữ Semit. Việc phân tích mối liên hệ giữa các ngôn ngữ Ấn-Âu và việc phục dựng lại nguồn gốc chung giữa chúng là trọng tâm cho sự phát triển phương pháp luận của ngành ngôn ngữ học lịch sử thành một ngành khoa học hàn lâm vào thế kỷ XIX.
Hệ ngôn ngữ Ấn-Âu hiện không có liên hệ với bất kỳ ngữ hệ nào khác, mặc dù một số đề xuất gây tranh vẫn đã được đưa ra.
Lịch sử ngôn ngữ học Ấn-ÂuSửa đổi
Vào thế kỷ XVI, những người châu Âu đi đến tiểu lục địa Ấn Độ bắt đầu nhận ra những nét tương tự giữa các ngôn ngữ Ấn-Arya, Iran, và châu Âu. Năm 1583, nhà truyền giáo Dòng Tên người Anh Thomas Stephens tại Goa đã viết một lá thư cho người thân (không được công bố cho tới tận thế kỷ XX),[5] mà trong đó ông đề cập đến sự tương đồng giữa ngôn ngữ Ấn Độ (đặc biệt là tiếng Phạn) với tiếng Hy Lạp và tiếng Latinh.
Filippo Sassetti, một nhà buôn sinh ra tại Florence năm 1540, cũng nhận thấy điều tương tự khi đi đến Ấn Độ. Năm 1585, ông ghi nhận một số sự tương đồng từ vựng giữa tiếng Phạn và tiếng Ý (gồm devaḥ/dio "chúa", sarpaḥ/serpe "rắn", sapta/sette "bảy", aṣṭa/otto "tám", và nava/nove "chín").[5] Tuy nhiên, quan sát của Stephens và Sassetti đã không dẫn đến nghiên cứu chuyên sâu hơn nào.[5]
Năm 1647, học giả và nhà ngôn ngữ học người Hà Lan Marcus Zuerius van Boxhorn chú ý đến nét tương tự ở một số ngôn ngữ châu Á và châu Âu nhất định, và cho rằng chúng xuất phát một ngôn ngữ chung gọi là Scythia. Các ngôn ngữ trong giả thuyết của ông gồm tiếng Hà Lan, tiếng Albania, tiếng Hy Lạp, tiếng Latinh, tiếng Ba Tư, và tiếng Đức, sau đó cho thêm vào các ngôn ngữ Slav, các ngôn ngữ Celt, và các ngôn ngữ gốc Balt. Ý kiến của Van Boxhorn không phổ biến và cũng không giúp khuyến khích nghiên cứu sâu hơn.
Thomas Young lần đầu tiên sử dụng thuật ngữ Indo-European năm 1813, dựa trên phân bố địa lý của hệ này: từ Tây Âu tới Bắc Ấn Độ.[6][7] Từ đồng nghĩa Indo-Germanic (Ấn-German, Idg. hay IdG.), xuất hiện năm 1810 bằng tiếng Pháp (indo-germanique) trong nghiên cứu của Conrad Malte-Brun; thuật ngữ này hiện bị xem là lỗi thời và ít phổ biến hơn Indo-European, dù trong tiếng Đức indogermanisch vẫn là thuật ngữ chuẩn.
Phân loạiSửa đổi
Ngữ hệ Ấn-Âu được chia thành 10 nhánh chính, được liệt kê dưới đây theo thứ tự bảng chữ cái:
- Nhánh Albania, được chứng thực từ thế kỷ XIII;[9] tiếng proto-Albania phát triển từ một ngôn ngữ Balkan cổ, thường được cho là tiếng Illyria;[10] tuy nhiên, bằng chứng cho giả thuyết này không đủ để đi đến kết luận.[11]
- Nhánh Anatolia, tuyệt chủng vào hậu kỳ cổ điển, được nói ở vùng Anatolia, được chứng thực bằng những thuật ngữ riêng biệt trong tiếng Luwian/Hittite được đề cập trong các văn bản viết bằng tiếng Assyria cổ của thế kỷ XX và XIX TCN, các văn bản Hittite từ khoảng 1650 TCN.[12][13]
- Nhánh Armenia, được chứng thực đầu thế kỷ thứ 5.
- Nhánh Balt-Slav, được hầu hết các học giả nghiên cứu Ấn-Âu[14] cho là một nhánh riêng, trong khi một số ít cho rằng những điểm tương đồng của các ngôn ngữ này chỉ là do sự vay mượn tiếp xúc.
- Phân nhánh Slav (từ tiếng Proto-Slav), được chứng thực từ thế kỷ thứ IX (có thể sớm hơn), các văn bản sớm nhất bằng tiếng Slav Giáo hội cổ. Các ngôn ngữ Slav bao gồm: tiếng Bungary, tiếng Nga, tiếng Ba Lan, tiếng Séc, tiếng Slovak, tiếng Silesia, tiếng Kashubia, tiếng Macedonia, tiếng Serbo-Croatia (Bosnia, Croatia, Montenegrin, Serbia), tiếng Sorbia, tiếng Slovenia, tiếng Ukraina, tiếng Belarus và tiếng Rusyn.
- Phân nhánh Balt, được chứng thực từ thế kỷ XIV; so với các ngôn ngữ được chứng thực gần đây, chúng vẫn giữ nhiều đặc điểm rất cổ xưa của proto Ấn-Âu (PIE). Ví dụ còn tồn tại là tiếng Lithuania và tiếng Latvia.
- Nhánh Celt (từ tiếng Proto-Celt), được chứng thực từ thế kỷ thứ VI TCN; Các bản khắc bằng tiếng Lepontic có niên đại sớm nhất là vào thế kỷ thứ VI TCN; tiếng Celtiberi từ thế kỷ thứ II TCN; Các bản khắc Ogham của người Ireland nguyên thủy từ thế kỷ IV hoặc V, các bản khắc sớm nhất trong tiếng Welsh Cổ từ thế kỷ VII. Các ngôn ngữ Celt hiện đại bao gồm tiếng Wales, tiếng Cornwall, tiếng Breton, tiếng Gaelic Scotland, tiếng Ireland và tiếng Manx.
- Nhánh German (từ tiếng Proto-German), được chứng thực sớm nhất trong các bản khắc chữ runic từ khoảng thế kỷ thứ II, các văn bản mạch lạc sớm nhất của tiếng Goth, thế kỷ IV. Các thủ bản cũ của Anh từ khoảng thế kỷ thứ VIII. Bao gồm tiếng Anh, tiếng Frisia, tiếng Đức, tiếng Hà Lan, tiếng Scotland, tiếng Đan Mạch, tiếng Thụy Điển, tiếng Na Uy, tiếng Afrikaans, tiếng Yiddish, tiếng Hạ Đức, tiếng Iceland và tiếng Faroe.
- Nhánh Hellenic và tiếng Hy Lạp (từ tiếng Proto-Hy Lạp); các ghi chép rời rạc trong tiếng Hy Lạp Mycenaea từ giữa năm 1450 đến 1350 TCN đã được tìm thấy.[15] Văn bản của Homeros có niên đại vào thế kỷ thứ VIII trước Công nguyên.
- Nhánh Ấn-Iran, được chứng thực vào khoảng những năm 1400 TCN, là hậu duệ của tiếng Proto-Ấn-Iran (có niên đại vào cuối thiên niên kỷ thứ 3 TCN).
- Phân nhánh Ấn-Arya (bao gồm cả tiếng Dardic), được chứng thực từ khoảng những năm 1400 TCN trong các văn bản Hittite từ Anatolia, có dấu vết của từ vựng Ấn-Arya.[16][17] Các bản khắc kim thạch từ thế kỷ thứ 3 TCN dưới dạng tiếng Prakrit (Chỉ dụ của Ashoka). Tiếng Rigveda được cho là được lưu giữ nguyên vẹn thông qua truyền khẩu có niên đại từ khoảng giữa thiên niên kỷ thứ hai TCN dưới dạng Vedic Sanskrit. Nhánh này bao gồm một loạt các ngôn ngữ hiện đại từ Bắc Ấn Độ, Nam Pakistan và Bangladesh bao gồm tiếng Hindustani, tiếng Bengal, tiếng Odia, tiếng Assam, tiếng Punjab, tiếng Kashmir, tiếng Gujarat, tiếng Marathi, tiếng Sindhi và tiếng Nepal, tiếng Sinhala của Sri Lanka và tiếng Dhivehi của Maldives và Minicoy.
- Phân nhánh Iran, được chứng thực từ khoảng năm 1000 TCN dưới dạng tiếng Avesta. Các bản khắc kim thạch từ năm 520 TCN dưới dạng chữ Ba Tư Cổ (chữ khắc Behistun). Bao gồm tiếng Ba Tư, tiếng Ossetia, tiếng Pashto và tiếng Kurd.
- Phân nhánh Nuristan (bao gồm Kamkata-vari, Vasi-vari, Askunu, Waigali, Tregami và Zemiaki).
- Nhánh Italic (từ tiếng Proto-Ý), được chứng thực từ thế kỷ thứ VII TCN. Bao gồm các ngôn ngữ Osco-Umbria cổ, tiếng Falisci, cũng như tiếng Latinh và hậu duệ của nó, các ngôn ngữ Rôman, chẳng hạn như tiếng Ý, tiếng Venice, tiếng Galicia, tiếng Sardinia, tiếng Neapolitan, tiếng Sicily, tiếng Tây Ban Nha, tiếng Pháp, tiếng Romansh, tiếng Occitan, tiếng Bồ Đào Nha, tiếng Rumani và tiếng Catalan/Valencia.
- Nhánh Tochari, có thể có mối quan hệ với văn hóa Afanasevo ở Nam Siberi.[18] Hai ngôn ngữ của nhánh này tồn tại (Turfani và Kuche, hoặc Tochari A và B), được chứng thực từ khoảng thế kỷ thứ VI đến thế kỷ thứ IX. Các ngôn ngữ này bị mai một dưới sự cai trị của Vương quốc Hồi Cốt và có thể đã tuyệt chủng vào thế kỷ XX.
Ngoài mười nhánh cổ điển được liệt kê ở trên, một số ngôn ngữ và nhóm ngôn ngữ đã tuyệt chủng, ít được biết đến hơn đã tồn tại hoặc được đề xuất là đã tồn tại.
Các ngôn ngữ satem và centumSửa đổi
Việc phân chia các ngôn ngữ Ấn-Âu thành các nhóm satem và centum được nhà ngôn ngữ học Peter von Bradke đưa ra vào năm 1890, mặc dù Karl Brugmann đã đề xuất một kiểu phân loại tương tự vào năm 1886. Ở các ngôn ngữ satem, bao gồm nhánh Balto-Slav và Ấn-Iran, cũng như (về hầu hết các khía cạnh) Albania và Armenia, các âm ngạc mềm bị ngạc cứng hóa của Proto-Ấn-Âu được phục dựng vẫn khác biệt và thường bị xát hóa, trong khi các âm ngạc mềm-môi hòa lẫn với 'các âm ngạc mềm thường'. Ở các ngôn ngữ centum, các âm ngạc mềm bị ngạc cứng hóa này hòa lẫn với các ngạc mềm thường, trong khi các âm ngạc mềm-môi vẫn khác biệt. Ví dụ như từ "một trăm" trong tiếng Avesta (satem) và tiếng Latinh (centum) — âm ngạc mềm bị ngạc cứng hóa ban đầu đã biến thành âm [s] xát ở Avesta, nhưng thành âm ngạc mềm [k] thường ở Latinh.
Đặc điểm này không phải là sự phân tách theo phả hệ, sự phân chia centum–satem thường được coi là kết quả của những thay đổi lan rộng trên các nhánh phương ngữ PIE trên một khu vực địa lý cụ thể; đường đồng ngữ centum–satem giao với một số đường đồng ngữ khác đánh dấu sự khác biệt giữa các đối tượng địa lý trong các nhánh IE sớm. Có thể là các nhánh centum trên thực tế phản ánh tình trạng ban đầu của tiếng PIE, và chỉ các nhánh satem chia sẻ một loạt các đổi mới, ảnh hưởng đến tất cả các khu vực ngoại vi của liên tục phương ngữ PIE.[19] Kortlandt đề xuất rằng tổ tiên của tiếng Balt và Slav đã bị satem hóa trước khi bị ảnh hưởng bởi tây Ấn-Âu.[20]
Tiến hóaSửa đổi
Proto Ấn-Âu hay Ấn-Âu nguyên thủySửa đổi
Tiếng Proto-Ấn-Âu (PIE) được đề xuất là tổ tiên chung được tái tạo của các ngôn ngữ Ấn-Âu, được nói bởi người Proto-Ấn-Âu (sắc tộc ngôn ngữ). Từ những năm 1960, kiến thức về tiếng Anatolia đã đủ chắc chắn để thiết lập mối quan hệ của nó với PIE. Sử dụng phương pháp nội phục dựng, một giai đoạn trước đó, gọi là Tiền Proto-Ấn-Âu, đã được đề xuất.
PIE là một ngôn ngữ biến tố, trong đó các mối quan hệ ngữ pháp giữa các từ được báo hiệu thông qua các hình vị biến tố (thường ở cuối một từ). Từ gốc của PIE là những hình vị cơ bản mang một ý nghĩa từ vựng. Các hậu tố được thêm vào để tạo thành các thân từ, và bằng cách thêm vào các phần cuối, chúng lại tạo thành các từ biến tố (danh từ hoặc động từ). Hệ thống động từ Ấn-Âu được phục dựng rất phức tạp và giống như danh từ, thể hiện tính biến âm sắc.
Đa dạng hóaSửa đổi
Về mặt lịch sử, sự đa dạng hóa ngôn ngữ mẹ thành các nhánh ngôn ngữ con chưa được chứng thực. Tuy vậy, dòng thời gian của sự tiến hóa của các ngôn ngữ con hầu như không còn gì để bàn cãi, bất kể câu hỏi về nguồn gốc Ấn-Âu.
Sử dụng phương pháp phân tích toán học vay mượn từ sinh học tiến hóa, Don Ringe và Tandy Warnow đề xuất cây tiến hóa của các nhánh Ấn-Âu sau đây:[21]
- Tiền-Anatolia (trước 3500 BC)
- Tiền-Tocharia
- Tiền-Italia và Tiền-Celt (trước 2500 BC)
- Tiền-Armenia và Tiền-Hy Lạp (sau 2500 BC)
- Proto-Ấn-Iran (2000 BC)
- Tiền-German và Tiền-Balt-Slav;[21] proto-German khoảng 500 BC[22]
David Anthony đề xuất trình tự sau:[23]
- Tiền-Anatolia (4200 BC)
- Tiền-Tocharia (3700 BC)
- Tiền-German (3300 BC)
- Tiền-Italia và Tiền-Celt (3000 BC)
- Tiền-Armenia (2800 BC)
- Tiền-Balt-Slav (2800 BC)
- Tiền-Hy Lạp (2500 BC)
- Proto-Ấn-Iran (2200 BC); tách ra giữa Iran và Cổ Ấn 1800 BC
Các thay đổi về âm vịSửa đổi
Khi tiếng Proto-Ấn-Âu (PIE) phân tách, hệ thống âm thanh của nó cũng thay đổi theo, theo các quy luật âm thanh khác nhau được minh chứng trong các ngôn ngữ con.
PIE thường được phục dựng lại với một hệ thống phức tạp gồm 15 phụ âm dừng, bao gồm sự phân biệt ngữ âm ba hướng bất thường (âm kêu) giữa các âm dừng vô thanh, hữu thanh và "hữu thanh bật hơi", và sự phân biệt ba hướng giữa các phụ âm ngạc mềm (âm loại k) giữa "âm vòm" ḱ ǵ ǵh, "ngạc mềm thường" k g gh và ngạc mềm-môi kʷ gʷ gʷh. (tính chính xác của các thuật ngữ âm vòm và âm ngạc mềm thường còn bị tranh cãi) Tất cả các ngôn ngữ con đều tiêu giảm số lượng sự khác biệt giữa các âm thanh này, thường là theo những cách khác nhau.
Ví dụ, trong tiếng Anh, một trong những ngôn ngữ German, sở hữu một số thay đổi lớn đã xảy ra:
- Giống như trong các ngôn ngữ centum khác, các âm dừng "ngạc mềm thường" và "vòm/ngạc cứng" hợp nhất, giảm số âm dừng từ 15 âm xuống còn 12 âm.
- Giống như trong các ngôn ngữ German khác, sự chuyển đổi âm thanh German đã thay đổi cách phát âm của tất cả các phụ âm dừng, với mỗi phụ âm chuyển sang một phụ âm khác:
- bʰ → b → p → f
- dʰ → d → t → θ
- gʰ → g → k → x (sau này âm đầu x →h)
- gʷʰ → gʷ → kʷ → xʷ (sau này âm đầu xʷ →hʷ)
Mỗi phụ âm gốc dịch chuyển sang phải một vị trí. Ví dụ, dʰ ban đầu trở thành d, trong khi d ban đầu trở thành t và t ban đầu trở thành θ (viết là th trong tiếng Anh). Đây là nguồn gốc của các âm tiếng Anh được viết f, th, h và wh. Ví dụ, so sánh tiếng Anh với tiếng Latinh, ngôn ngữ mà các âm phần lớn chưa bị chuyển đổi:
- Đối với âm p: piscis so với fish; pēs, pēdis so với foot; pluvium "mưa" so với flow; pater so với father
- Đối với âm t: trēs so với three; māter so với mother
- Đối với âm d: Decem so với ten; pēdis so với foot; quid so với what
- Đối với âm k: centum so với hund (đỏ); capere "to take" so với have
- Đối với âm kʷ: quid so với what; quandō so với when
Xem thêmSửa đổi
Tham khảoSửa đổi
- ^ Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin biên tập (2013). “Indo-European”. Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. Đã bỏ qua tham số không rõ
|chapterurl=(trợ giúp) - ^ “Ethnologue report for Indo-European”. Ethnologue.com.
- ^ Bryce, Trevor (2005). Kingdom of the Hittites: New Edition. Oxford University Press. tr. 37. ISBN 978-0-19-928132-9.
- ^ Mallory, J. P. (2006). The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World. Oxford: Oxford University Press. tr. 442. ISBN 9780-199287918.
- ^ a b c Auroux, Sylvain (2000). History of the Language Sciences. Berlin, New York: Walter de Gruyter. tr. 1156. ISBN 3-11-016735-2.
- ^ Robinson, Andrew (2007). The Last Man Who Knew Everything: Thomas Young, the Anonymous Genius who Proved Newton Wrong and Deciphered the Rosetta Stone, among Other Surprising Feats. Penguin. ISBN 0-13-134304-1.
- ^ In London Quarterly Review X/2 1813.; cf. Szemerényi 1999:12, footnote 6
- ^ Lỗi chú thích: Thẻ
<ref>sai; không có nội dung trong thẻ ref có tênchang - ^ Elsie, Robert (2005). “Theodor of Shkodra (1210) and Other Early Texts”. Albanian Literature: A Short History. New York/Westport/London: I.B.Tauris. tr. 5.
- ^ Trong cuốn sách mới nhất của mình, Eric Hamp ủng hộ giả thuyết tiếng Illyria thuộc về nhóm Tây bắc, cho rằng tiếng Albania là hậu duệ của tiếng Illyria và tiếng Albania có quan hệ với tiếng Messapia, một phương ngữ Illyria (Comparative Studies on Albanian, 2007).
- ^ Curtis, Matthew Cowan (ngày 30 tháng 11 năm 2011). Slavic–Albanian Language Contact, Convergence, and Coexistence (bằng tiếng Anh). ProQuest LLC. tr. 18. ISBN 978-1-267-58033-7. Truy cập ngày 31 tháng 3 năm 2017.
So while linguists may debate about the ties between Albanian and older languages of the Balkans, and while most Albanians may take the genealogical connection to Illyrian as incontrovertible, the fact remains that there is simply insufficient evidence to connect Illyrian, Thracian, or Dacian with any language, including Albanian (Cho nên các nhà ngôn ngữ có thể tiếp tục tranh luận về mối liên hệ giữa tiếng Albania và các ngôn ngữ cổ hơn vùng Balka, và người dân Albania có thể cứ tiếp tục cho rằng quan hệ họ hàng của chúng là không thể chỗi cái, sự thật vẫn là ta không có đủ bằng chứng để kết nối tiếng Illyria, Thrace, hoặc Dacia với bất kì ngôn ngữ nào, kể cả tiếng Albania)
- ^ “The peaks and troughs of Hittite”. www.leidenuniv.nl. ngày 2 tháng 5 năm 2006. Bản gốc lưu trữ ngày 3 tháng 2 năm 2017. Truy cập ngày 17 tháng 1 năm 2021.
- ^ Güterbock, Hans G. “The Hittite Computer Analysis Project” (PDF).
- ^ ví dụ như Schleicher 1861, Szemerényi 1957, Collinge 1985, và Beekes 1995
- ^ “Tablet Discovery Pushes Earliest European Writing Back 150 Years”. Science 2.0. ngày 30 tháng 3 năm 2011.
- ^ Indian History. Allied Publishers. 1988. tr. 114. ISBN 978-81-8424-568-4.
- ^ Mark, Joshua J. (ngày 28 tháng 4 năm 2011). “Mitanni”. Ancient History Encyclopedia.
- ^ David W. Anthony, "Two IE phylogenies, three PIE migrations, and four kinds of steppe pastoralism", Journal of Language Relationship, vol. 9 (2013), tr. 1–22
- ^ Britannica 15th edition, vol.22, 1981, pp. 588, 594
- ^ Kortlandt, Frederik (1989). “The spread of the Indo-Europeans” (PDF). Truy cập ngày 7 tháng 8 năm 2010.
- ^ a b Anthony 2007, tr. 56–58.
- ^ Ringe 2006, tr. 67.
- ^ Anthony 2007, tr. 100.
Liên kết ngoàiSửa đổi
| Wikimedia Commons có thêm hình ảnh và phương tiện truyền tải về Ngữ hệ Ấn-Âu. |